Bez rad szkolnych nie ma szkół publicznych

Z chwilą przejmowania szkół państwowych przez samorządy terytorialne miały one stać się szkołami publicznymi. Takie szkoły nie są bowiem własnością państwa, partii władzy, ale własnością społeczną, narodową, a zarazem lokalną, zaś ich główną funkcją jest służba na rzecz maksymalizowania potencjału rozwojowego uczniów we współpracy z nauczycielami i rodzicami oraz społecznością lokalną np. organizacjami dziecięcymi (harcerstwo), wyznaniowymi (parafialnymi) i innymi siłami społecznymi.

W świetle prawa oświatowego jedynym organem, który stwarza wszystkim podmiotom procesu kształcenia i wychowania dzieci oraz młodzieży w szkolnictwie publicznym równorzędne prawa oraz szansę rzeczywistego rozpoznawania, artykułowania i respektowania własnych oraz wspólnych interesów, pomaga współdecydować i wpływać na bieg codziennych wydarzeń w szkole, eliminować z nich bądź też zapobiegać zjawiskom niepożądanym, patologicznym jest RADA SZKOŁY. Stanowi ona bowiem reprezentację trzech społeczności w równej liczbie: nauczycieli, uczniów i ich rodziców. Rada Szkoły to nie to samo co Rada Rodziców. 

Znaczenie i rola Rady Szkoły

Mało kto zna na tyle prawo oświatowe, by mieć świadomość możliwości dochodzenia swoich praw czy egzekwowania słusznych roszczeń wobec sprawujących w szkołach władzę pedagogiczną nauczycieli, uczniów czy ich rodziców. O prawie tym dyrektorzy szkół nie informują ani rodziców, ani uczniów. Nauczyciele w tej sytuacji nie stają się inicjatorami wewnątrzszkolnych zmian na rzecz samorządności, które zobowiązywałyby ich (przy tak niskich i uwłaczających ich godności zarobkach) do konieczności poświęcania dodatkowego czasu na działalność pozadydaktyczną w szkole. Mają poczucie nonsensowności uczestniczenia w kilkugodzinnych posiedzeniach rady pedagogicznej, które de facto stają się formą sprawowania nad nimi władzy przez dyrektora szkoły jako ich pracodawcy, a zarazem przewodniczącego rady.

Jedynie powołanie w szkołach RADY SZKOŁY, której członkiem nie może być nikt z kierownictwa placówki, umożliwia rozpatrywanie spraw poza hierarchią zależności administracyjno-pedagogicznych, a mających służyć optymalizowaniu warunków dla rozwoju każdego dziecka w szkole.

Dyrektor może jedynie uczestniczyć w jej obradach z głosem doradczym. O demokrację, podmiotowość i godność wszystkie strony procesu edukacji muszą zadbać we wspólnej debacie, w warunkach gwarantujących im wzajemną słyszalność i zrozumienie, gdyż nikt im ich nie zapewni.

Jak powołać Radę Szkoły

Po raz pierwszy prawo do powoływania rad szkolnych pojawiło się w ustawie o systemie oświaty w 1991 r. Od tego czasu na ponad 25 tysięcy szkół takich rad powstało niespełna tysiąc. W Ustawie Prawo Oświatowe z dnia 14 grudnia 2016 r. (z późn. zmianami) zapisano w artykule 80-81:

Art. 80. 1. W szkołach i placówkach mogą działać rady szkół i placówek.

2. Rada szkoły lub placówki uczestniczy w rozwiązywaniu spraw wewnętrznych szkoły lub placówki, a także:
1) uchwala statut szkoły lub placówki;
2) opiniuje projekt planu finansowego szkoły lub placówki;
3) może występować do organu sprawującego nadzór pedagogiczny nad szkołą lub placówką z wnioskami o zbadanie i dokonanie oceny działalności szkoły lub placówki, jej dyrektora lub innego nauczyciela zatrudnionego w szkole lub placówce; wnioski te mają dla organu charakter wiążący;
4) opiniuje plan pracy szkoły lub placówki, projekty eksperymentów pedagogicznych oraz inne sprawy istotne dla szkoły lub placówki;
5) z własnej inicjatywy ocenia sytuację oraz stan szkoły lub placówki i występuje z wnioskami do dyrektora, rady pedagogicznej, organu prowadzącego szkołę lub placówkę oraz do wojewódzkiej rady oświatowej, w szczególności w sprawach organizacji zajęć, o których mowa w art. 109 ust. 1 pkt 2 i 5-7.

3. W celu wspierania działalności statutowej szkoły lub placówki rada szkoły lub placówki może gromadzić fundusze z dobrowolnych składek oraz innych źródeł. Zasady wydatkowania funduszy rady szkoły lub placówki określa regulamin, o którym mowa w art. 81 ust. 8.

Art. 81. 1. W skład rady szkoły lub placówki wchodzą, z zastrzeżeniem ust. 2-4, w równej liczbie:
1) nauczyciele wybrani przez ogół nauczycieli;
2) rodzice wybrani przez ogół rodziców;
3) uczniowie wybrani przez ogół uczniów.

2. W skład rady szkoły lub placówki nie wchodzą uczniowie przedszkoli, uczniowie klas I-IV szkół podstawowych, z wyłączeniem szkół dla dorosłych, a także uczniowie szkół specjalnych i placówek dla dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym, znacznym lub głębokim oraz uczniowie szkół i placówek określonych w przepisach wydanych na podstawie art. 85 ust. 8.

3. W szkole podstawowej dla dzieci i młodzieży udział uczniów klasy V i VI w radzie szkoły nie jest obowiązkowy.

4. W szkołach i placówkach określonych w przepisach wydanych na podstawie art. 83 ust. 6 udział rodziców w radzie szkoły lub placówki nie jest obowiązkowy.

5. Rada powinna liczyć co najmniej 6 osób.

6. Tryb wyboru członków rady szkoły lub placówki określa statut szkoły lub placówki. Statut szkoły lub placówki może przewidywać rozszerzenie składu rady o inne osoby niż wymienione w ust. 1.

7. Kadencja rady szkoły lub placówki trwa 3 lata. Statut szkoły lub placówki może dopuszczać dokonywanie corocznej zmiany 1/3 składu rady.

8. Rada szkoły lub placówki uchwala regulamin swojej działalności oraz wybiera przewodniczącego. Zebrania rady są protokołowane.

9. W regulaminie, o którym mowa w ust. 8, mogą być określone rodzaje spraw, w których rozpatrywaniu nie biorą udziału przedstawiciele uczniów.

10. W posiedzeniach rady szkoły lub placówki może brać udział, z głosem doradczym, dyrektor szkoły lub placówki.

11. Do udziału w posiedzeniach rady szkoły lub placówki mogą być zapraszane przez przewodniczącego, za zgodą lub na wniosek rady, inne osoby z głosem doradczym.

12. Rady szkół lub placówek mogą porozumiewać się ze sobą, ustalając zasady i zakres współpracy.

13. Powstanie rady szkoły lub placówki organizuje dyrektor szkoły lub placówki z własnej inicjatywy albo na wniosek rady rodziców, a w przypadku szkół ponadpodstawowych także na wniosek samorządu uczniowskiego.

14. W szkołach artystycznych przepisy ust. 2-4 i 13 stosuje się odpowiednio.

Art. 82. 1. Rady szkoły lub placówki nie powołuje się w szkołach i placówkach, w których ze względu na specyfikę organizacji pracy i zadania nie ma możliwości wyłonienia stałej reprezentacji rodziców lub uczniów, o której mowa w art. 81 ust. 1 pkt 2 i 3.

2. W szkołach lub placówkach, w których rada nie została powołana, zadania rady wykonuje rada pedagogiczna.

To są najważniejsze regulacje prawne, z których nie korzystają w ponad 90 proc. szkół ani rodzice, ani uczniowie, ani nauczyciele.

Działamy bez cenzury. Nie puszczamy reklam, nie pobieramy opłat za teksty. Potrzebujemy Twojego wsparcia. Dorzuć się do mediów obywatelskich.

Co wolno Radzie Szkoły?

Powtórzmy to raz jeszcze, żeby dotarło do rodziców i ich dzieci, ale także do nauczycieli, którzy sądzą, że w szkole nic się nie da zmienić.

Rada szkoły lub placówki jest ustawowo usankcjonowanym organem społecznym szkoły lub placówki oświatowej, który może powstać w wyniku oddolnej inicjatywy rodziców, uczniów lub nauczycieli do pełnienia funkcji opiniodawczo-oceniających, kontrolnych, ustawodawczych, a nawet interwencyjnych w szkole lub w placówce oraz wobec podmiotów z nimi związanych. Podstawowym zadaniem rady szkoły jest rozwiązywanie takich spraw wewnętrznych szkoły lub placówki, jak m.in.: uchwalanie i zmienianie jej statutu, przedstawianie wniosków w sprawie rocznego planu finansowego środków specjalnych szkoły lub placówki i opiniowanie projektu planu finansowego szkoły lub placówki, wnioskowanie do organu prowadzącego szkołę lub placówkę o zbadanie i dokonanie oceny działalności szkoły lub  placówki, jej dyrektora lub innego nauczyciela zatrudnionego w szkole lub placówce, opiniowanie planu pracy szkoły lub placówki, projektów innowacji i eksperymentów pedagogicznych oraz innych spraw istotnych dla szkoły lub placówki.

Z własnej inicjatywy rada szkoły lub placówki może oceniać sytuację oraz stan szkoły lub placówki i występować z odpowiednimi wnioskami do dyrektora, rady pedagogicznej czy organu prowadzącego szkołę lub placówkę w sprawie organizacji zajęć pozalekcyjnych i przedmiotów nadobowiązkowych. Jej opinia wymagana jest przy wnioskach dyrektora do kuratorium czy MEN w sprawie odznaczeń, nagród i innych wyróżnień dla nauczycieli oraz pozostałych pracowników szkoły lub placówki. Rada opiniuje także zgodę dyrektora na podjęcie działalności przez stowarzyszenia i organizacje oraz decyzję dyrektora szkoły w sprawie organizacji tygodnia pracy. To ona powinna rozstrzygać, czy w szkole może prowadzić dodatkowe zajęcia czy spotkania z uczniami jakaś organizacja społeczna, naukowa czy oświatowa.

Rada szkoły lub placówki może kierować wnioski do organu sprawującego nadzór pedagogiczny nad nią o nadanie szkole lub placówce imienia, ale także może wnioskować  do dyrektora szkoły lub placówki o zwołanie zebrania plenarnego rady pedagogicznej. Członkowie tego organu uczestniczą także w procesie oceniania pracy nauczyciela i dyrektora szkoły kiedy ten zamierza odwołać się od wystawionej mu oceny, zaś jej przedstawiciele wchodzą w skład wojewódzkiej rady oświatowej. Rada szkoły ustanawia także odznaki dla uczniów wyróżniających się szczególnymi osiągnięciami w określonej dziedzinie, ustalając wzór odznaki oraz warunki jej uzyskania oraz zatwierdza lub rozpatruje wnioski o przyznanie uczniom stypendium prezesa rady ministrów. Dla rady rodziców i samorządu uczniowskiego stanowi gwarancję rozpatrzenia przez dyrekcję szkoły lub  placówki czy przez organ prowadzący lub nadzorujący szkołę lub placówkę wszystkich spraw, jakie są przedmiotem ich uchwał. Rada szkoły lub placówki może gromadzić fundusze z dobrowolnych składek oraz innych źródeł w celu wspierania działalności statutowej szkoły lub placówki. 

Tak ukonstytuowana rada szkoły lub placówki stwarza wszystkim stronom procesu kształcenia, wychowania i opieki równorzędne prawa oraz szansę rzeczywistego rozpoznawania, artykułowania i respektowania własnych oraz wspólnych interesów, pomaga współdecydować i wpływać na bieg codziennych wydarzeń w szkole lub  placówce, eliminować z nich bądź też zapobiegać zjawiskom niepożądanym, patologicznym. Powstanie rady szkoły lub placówki pierwszej kadencji organizuje dyrektor szkoły lub placówki z własnej inicjatywy albo na łączny wniosek rady rodziców, a w przypadku szkół ponadpodstawowych także na wniosek samorządu uczniowskiego. Rada stanowi w zależności od typu szkoły – reprezentację w równej liczbie: nauczycieli, uczniów i ich rodziców. Rada powinna liczyć co najmniej 6 osób wybranych: w szkole podstawowej przez ogół rodziców i nauczycieli i ogół uczniów, zaś w szkołach ponadpodstawowych obowiązkowo przez ogół wszystkich trzech społeczności – rodziców, nauczycieli i uczniów. Raz powołanej rady szkoły lub placówki nie wolno rozwiązać, natomiast jej kadencja trwa 3 lata. Statut szkoły lub placówki może dopuszczać dokonywanie corocznej zmiany jednej trzeciej składu rady ze względu na fluktuację uczniów i ich rodziców. 

Dlaczego jest tak ważne powoływanie rad szkolnych?

Szkoła uspołeczniona to także pierwsze w życiu dzieci i młodzieży (zdarza się, że i nauczycieli) „laboratorium” demokracji, a więc „sprawowania rządu ludu, dla ludu, przez lud”. To znaczy, że dzięki zaistnieniu w niej organu uspołeczniającego, jakim jest rada szkoły mamy w niej do czynienia ze sprawowaniem rządów nauczycieli, uczniów i rodziców, dla nauczycieli, uczniów i rodziców, przez nauczycieli, uczniów i rodziców. To wzajemność celów i wynikającej z niej odpowiedzialności, zobowiązań i interesów, to partnerstwo rozumiane jako spotkanie podmiotów równych wobec prawa; to wreszcie jawność poprzez równy dostęp do informacji, znajomość praw; powstanie opinii publicznej, tolerancja na prawo do różnienia się oraz atmosfera i możność współdziałania, pracy, kontroli, oceny, decydowania.

Szkoła publiczna, to szkoła uspołeczniona,  a więc taki typ instytucji edukacyjnej, w której ośrodek decyzyjny dotyczący treści, form i metod edukacji mieści się w niej samej. Jest to pewien szczególny typ wspólnoty, placówki samorządnej, w której to, co istotne, jest wzajemnie uzgadniane przez wszystkie środowiska z tą edukacją związane – nauczycieli, uczniów i ich rodziców. Szkoła uspołeczniona to wspólnota pierwszych między równymi: nauczycieli z uczniami i rodzicami; to wspólnota, w której wszyscy uznają te same zasady postępowania i wspierają się, dążąc do tych samych celów. Uspołecznienie szkoły to zatem nie tylko spłaszczenie hierarchii zależności służbowych i przeniesienie uprawnień decyzyjnych z wyższych na niższe szczeble zarządzania szkołą. To także stopniowe rozszerzanie kompetencji każdej osoby w tej instytucji edukacyjnej do takiego stanu, w którym każdy będzie mógł i chciał decydować (lub uczestniczyć w decydowaniu) o sprawach, które dotyczą jego samego i środowiska, do którego należy.

Przekazywanie uczniom jedynie wiedzy o demokracji nie czyni ich przyszłymi demokratami, osobami zaangażowanymi obywatelsko. Konieczne są praktyczne doświadczenia z demokratycznie współzarządzanej szkoły.

Zdaniem brytyjskiego socjologa Anthony Giddensa współczesny świat nie jest już poddany rygorystycznemu panowaniu człowieka, stając się światem dyslokacji, światem „umykającym”, światem wytworzonej niepewności. W nasze codzienne życie wdarła się niepewność, zmieniając zarazem źródła i skale ryzyka. Ludzie muszą się angażować w szerszy świat, żeby w nim przetrwać, a przy tym poszerza się ich refleksyjność społeczna na skutek konieczności odbierania i filtrowania przez jednostki wielu różnych informacji istotnych dla ich sytuacji życiowej. Demokracja wiąże się z kontrolą nad środkami przemocy. W globalizacyjnym porządku społecznym zwiększa się rola bardziej radykalnych form demokratyzacji, w tym rola demokracji dialogowej. Świat wysokiej refleksyjności społecznej prowadzi do większej autonomii działania, prowadząc do różnorodnych zmian. Osłabia on zatem władzę biurokratyczną, która dawniej była warunkiem efektywności organizacyjnej, gdyż nie może już z taką łatwością traktować osób jako „poddanych”. Większy stopień autonomii działania jednostki jest warunkiem pozwalającym jej przetrwać i być kowalem własnego losu. Nie jest to jednak tożsame z egoizmem, gdyż implikuje ona wzajemność i współzależność. Musi zaistnieć w takim społeczeństwie troska o naprawę naruszonych więzi solidarności, która może czasami implikować selektywne zachowanie, a nawet ponowne „wymyślenie” tradycji. W społeczeństwie odrywającym się od tradycji jest większa solidarność, gdyż łączy się z odnową osobistej i społecznej odpowiedzialności za innych. Ten typ solidarności Giddens nazywa czynnym zaufaniem, które nie pochodzi z tytułu wcześniej ugruntowanych pozycji społecznych, ale musi być zdobyte. Zaufanie do innych osób czy do instytucji musi być czynnie wypracowane i negocjowane.

Diagnozowanie błędów wychowawczych

Rada Szkoły może diagnozować występowanie błędów wychowawczych, których następstwem są: wypaczenia, zaburzenia w rozwoju indywidualnym i społecznym, zerwanie więzi, interakcji, brak porozumienia i współdziałania, naruszenie harmonii wzajemnych relacji, obniżenie w oczach wychowanka oceny wychowawcy jako partnera interakcji. Eliminacja błędu wychowawczego wymaga dokonania wglądu w całokształt sytuacji, w której błąd wystąpił oraz trafnego rozpoznania (zidentyfikowania) faktu, zdarzenia czy procesu jako błędu ze względu na jego efekt psychologiczny, społeczny czy normatywny.

Zapytani przeze mnie nauczyciele o to, jakie zdarzenia w ich szkołach postrzegają jako błędy wychowawcze, wskazali na najczęściej występujące po ich stronie (jako sprawców błędów), czyli swoistego rodzaju zła:

• Niechęć czy opieszałość wśród niektórych nauczycieli do udzielania bezinteresownej pomocy uczniom poza zajęciami lekcyjnymi w zrozumieniu treści nauczania;
• Przenoszenie osobistych problemów życiowych do szkoły i obciążanie nimi uczniów bądź też przenoszenie na nich agresji z powodu niemożności poradzenia sobie z trudnymi sytuacjami. Stosowanie wobec uczniów kar jako zemsty za własne niepowodzenia życiowe;
• Ciche przyzwolenie na łamanie przez uczniów niektórych norm w obszarze życia szkolnego np. palenie papierosów, ściąganie, wagary itp.
• Niesprawiedliwe ocenianie uczniów, które jest wynikiem porównywania ich z najlepszymi osiągnięciami rówieśników;
• Brak precyzyjnych kryteriów ocen. Dominacja subiektywizmu w zależności od rozkładu osobistych sympatii i antypatii;
• Publiczne ośmieszanie uczniów w trakcie odpytywania przed klasą czy wizytatorem;
• Brak konsekwencji w egzekwowaniu wiedzy i ocenianiu za nią w sytuacji, kiedy promuje się do następnej klasy ucznia, którego oceny jednoznacznie powinny go dyskwalifikować;
• Wykorzystywanie oceny niedostatecznej jako instrumentu represji wobec ucznia nie za brak wiedzy, ale za jego niewłaściwe zachowania się w czasie lekcji;  
• Zaniedbywanie przez nauczyciela wiedzy o środowisku życia ucznia, jego rzeczywistych możliwościach uczenia się i uzyskiwania wsparcia ze strony rodziców; 
• Narzucanie uczniom własnego punktu widzenia, brak tolerancji wobec odmienności postaw czy form zachowań uczniów (np. brak akceptacji dla nietypowych fryzur czy ubrań itp.);
• Poniżające traktowanie ucznia;
• Krytyka nauczyciela przez innego nauczyciela w obecności uczniów;
• Stosowanie odpowiedzialności zbiorowej;
• Pobłażanie czy niekonsekwencja w egzekwowaniu od uczniów form aktywności czy zachowań, w wyniku zmiany własnego nastroju, humoru itp.;

Wśród błędów wychowawczych, których źródła są poza nauczycielami, wymieniono takie, jak:

• Podporządkowywanie procesu oceniania uczniów pozaszkolnym kryteriom i rankingom;
• Szantażowanie rodziców koniecznością dokonywania wpłat na komitet rodzicielski, by szkoła mogła  dysponować środkami finansowymi na swoją działalność;
• Brak ujednoliconych w szkole wymagań wobec uczniów wobec spraw typowo wychowawczych, jak np. spóźnienia, nieodrabianie prac domowych, brak dyscypliny, nieokazywanie szacunku nauczycielom itp.;
• Pozorowanie pracy dla zaspokojenia oczekiwań nadzoru pedagogicznego;
• Brak współdziałania między środowiskiem domowym uczniów a nauczycielami, czy gminnymi władzami oświatowymi.

Rada Szkoły może tez zdiagnozować błędy, niewłaściwe zachowania czy postawy uczniów i/lub ich rodziców, z jakimi spotykają się w szkole nauczyciele. Warto spotkać się przy  wspólnym stole, by wspólnie odsłaniać patologie, promować nowatorstwo i rozwiązywać na bieżąco powstające konflikty.  

Spraw każdego z podmiotów szkolnej edukacji nie załatwi w pojedynkę – nawet przy deklaracjach gotowości i dobrej woli do stałej współpracy – ani rada pedagogiczna, ani samorząd uczniowski, ani też rada rodziców. Może to zagwarantować jedynie ów organ społecznej kontroli, partycypacji, możliwego podejmowania inicjatyw, decyzji programowych, czy rozpatrywania bieżących problemów społeczno-wychowawczych w szkołach, jakim jest RADA SZKOŁY. Nie inicjując jego powstania w szkole tak rodzice, nauczyciele, jak i uczniowie sami pozbawiają się własnej wolności, autentyczności, sami redukują swoją rolę do hierarchicznego podporządkowania się komuś lub czemuś, doświadczając nieuzasadnionego lęku czy przemocy, lekceważenia ich praw i norm społeczno-moralnych na terenie szkoły. Dzięki radzie szkoły można nie tylko patrzeć sobie wzajemnie i z życzliwością „na ręce”, ale i podejmować wspólne działania przeciwdziałające konfliktom, lokalnym nieporozumieniom czy problemom kadrowym.

---

Literatura:

1. Śliwerski B., Klinika szkolnej demokracji, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 1996 (wyd. II, 2008)
2. Śliwerski B., Edukacja autorska, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 1996, (wyd. II, 2008)
3. Śliwerski B., Jak zmieniać szkołę? Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 1998 (wyd. II, 2008)
4. Śliwerski B., Edukacja pod prąd, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2001, (wyd. II, 2008)
5. Śliwerski B., Program wychowawczy szkoły, WSiP, Warszawa 2001
6. Śliwerski B., Rada szkoły. Rada oświatowa. Przewodnik dla samorządowych władz oświatowych, dyrektorów szkół, nauczycieli, rodziców i uczniów, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2002
7. Śliwerski B., Problemy współczesnej edukacji. Dekonstrukcja polityki oświatowej III RP, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009
8. Śliwerski B., Szkoła na wirażu zmian politycznych. Bez cenzury, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012
9. Śliwerski B., Diagnoza uspołecznienia publicznego szkolnictwa III RP w gorsecie centralizmu, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2013.
10. Śliwerski B., Edukacja (w)polityce. Polityka (w)edukacji, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2015.
11. Śliwerski B., (współaut. R. Nowakowska-Siuta), Racjonalność procesu kształcenia. Studium z polityki oświatowej i pedagogiki porównawczej, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2015
12. Śliwerski B., Meblowanie szkolnej demokracji, Warszawa: Wolters Kluwer 2017