Ekspertyza: Ratuj Dzieci! Edukacja technologiczna…

Prezentujemy Państwu fragment ekspertyzy „Ratuj Dzieci! Edukacja technologiczna: e-uzależnienia i elektrosmog” wydanej przez Instytut Spraw Obywatelskich oraz Fundację Kuźnia Kampanierów.

Igor Belyaev, Amy Dean, Horst Eger, Gerhard Hubmann, Reinhold Jandrisovits, Markus Kern, Michael Kundi, Hanns Moshammer, Piero Lercher, Kurt Müller, Gerd Oberfeld*, Peter Ohnsorge, Peter Pelzmann, Claus Scheingraber, Roby Thill

Wytyczne Europejskiej Akademii Medycyny Środowiskowej (EUROPAEM) z 2016 roku odnośnie zapobiegania, diagnozowania i leczenia problemów zdrowotnych i chorób związanych z oddziaływaniem pól i promieniowania elektromagnetycznego**

Abstrakt: Wzrasta zachorowalność na choroby przewlekłe i inne schorzenia o objawach nieswoistych. Do listy stresorów środowiskowych, na które powinni zwrócić uwagę lekarze rodzinni oraz pozostały personel medyczny, oprócz przewlekłego stresu w życiu prywatnym i zawodowym oraz narażenia na ekspozycję zarówno czynników chemicznych, jak i fizycznych w domu i w pracy, należałoby dodać ekspozycję na pole elektromagnetyczne (PEM/EMF). Lekarze coraz częściej spotykają się z problemami zdrowotnymi o niezidentyfikowanym podłożu.

Badania, obserwacje empiryczne i relacje pacjentów jasno wskazują na związek między ekspozycją na PEM a występowaniem problemów zdrowotnych.

Indywidualna wrażliwość i czynniki środowiskowe są często lekceważone. Nowe, bezprzewodowe technologie i ich zastosowania są często wdrażane bez uzyskania pewności co do ich wpływu na zdrowie, co stawia nowe wyzwania zarówno przed medycyną, jak i przed nami wszystkimi – jako członkami globalnego społeczeństwa. Dla przykładu, zagadnienie tak zwanych efektów nietermicznych i potencjalnie długofalowych skutków małych ekspozycji praktycznie nie zostało zbadane przed wdrożeniem tych technologii. Powszechnie występujące PEM i ich źródła to:

• Pola o częstotliwości radiowej (3 MHz do 300 GHz) (RF), emitowane przez nadajniki radiowe i telewizyjne, a także punkty dostępowe Wi-Fi, routery i ich klientów (np. smartfony, tablety), telefony bezprzewodowe i ich stacje dokujące, telefony komórkowe i ich stacje bazowe, a także urządzenia Bluetooth.
• Pola skrajnie niskich częstotliwości (3 Hz do 3 kHz), zarówno składowa elektryczna (ELF EF), jak i magnetyczna (ELF MF), emitowane przez okablowanie elektryczne, lampy i inne urządzenia elektryczne.
• Pola bardzo niskich częstotliwości (3 kHz do 3 MHz), zarówno składowa elektryczna (VLF EF), jak i magnetyczna (VLF MF), emitowane przez okablowanie i urządzenia elektryczne, lampy (np. świetlówki energooszczędne) oraz urządzenia elektroniczne.

Z jednej strony, istnieją silne dowody na to, że długa ekspozycja na PEM jest czynnikiem ryzyka dla schorzeń takich jak niektóre rodzaje raka, choroba Alzheimera czy bezpłodność u mężczyzn. Z drugiej strony, nadwrażliwość elektromagnetyczna (EHS) jest coraz częściej rozpoznawana przez lekarzy, opiekunów osób niepełnosprawnych, opiekunów społecznych czy polityków, jak również sądy. Rekomendujemy, aby traktować EHS jako chorobę przewlekłą wieloukładową, jednocześnie mając świadomość, że jej praprzyczyną jest czynnik środowiskowy. Początkowo objawy EHS występują rzadko, wręcz okazjonalnie, ale wraz z upływem czasu zyskują na sile i uporczywości.

Powszechnymi objawami EHS są m.in.: bóle głowy, problemy z koncentracją i snem, depresja, brak energii, zmęczenie i objawy grypopodobne. Kluczem do prawidłowej diagnozy jest analiza wszystkich symptomów w kontekście ekspozycji na PEM, którą ocenia się zwykle na podstawie pomiarów w domu i w pracy.

Bardzo ważne jest, aby wziąć pod uwagę indywidualną wrażliwość pacjenta na PEM. Podstawową metodą leczenia powinno być zapobieganie lub ograniczenie ekspozycji w domu i w pracy. Zmniejszenie ekspozycji na PEM powinno objąć również przestrzeń publiczną, czyli np. szkoły, szpitale, transport miejski i biblioteki, by umożliwić osobom z EHS korzystanie z tych przestrzeni bez żadnych przeszkód. Jeśli szkodliwa ekspozycja na PEM zostanie wystarczająco zmniejszona, objawy EHS zmniejszą się, a nawet znikną. Wiele przykładów potwierdza, że takie postępowanie jest skuteczne. By dodatkowo zwiększyć efektywność leczenia, należałoby włączyć do analizy szeroki wachlarz innych czynników środowiskowych, mających wpływ na całościowy stan ludzkiego organizmu. Wszystko, co wspiera naszą homeostazę, wpływa na zwiększenie odporności organizmu, a tym samym na ograniczenie niekorzystnych skutków ekspozycji na PEM. Pojawia się coraz więcej dowodów, że ekspozycja na PEM ma ogromny wpływ na gospodarkę tlenową i azotową organizmów osób dotkniętych chorobą. W oparciu o naszą obecną wiedzę – najlepsze efekty przynosi podejście terapeutyczne (coraz częściej stosowane w leczeniu chorób wieloukładowych), które ogranicza niekorzystne skutki wytwarzania nadtlenoazotynu. Niniejsze opracowanie zawiera przegląd aktualnej wiedzy na temat zagrożeń zdrowotnych związanych z ekspozycją na PEM i dostarcza rekomendacji odnośnie diagnozowania i leczenia EHS, jak również rozwoju strategii zapobiegania.

---

Chcesz wiedzieć więcej?
Obejrzyj materiał Elektrosmog w pytaniach i odpowiedziach cz.1
Obejrzyj materiał Elektrosmog w pytaniach i odpowiedziach cz.2

---

Obecny stan debaty naukowej i politycznej na temat problemów zdrowotnych związanych z oddziaływaniem pól elektromagnetycznych (PEM) z medycznego punktu widzenia.

Wstęp

W ramach Projektu Środowiskowego Obciążenia Chorobami (Environmental Burden of Disease Project) oszacowano wpływ dziewięciu stresorów środowiskowych (benzen, dioksyny zawierające furany oraz dioksynopochodne polichlorowanych bifenyli, palenie bierne, formaldehyd, ołów, hałas, ozon, pył i radon) na zdrowie mieszkańców sześciu krajów (Belgii,  Finlandii, Francji, Niemiec, Włoch i Holandii). Wspomniane dziewięć czynników było powodem 3%–7% rocznego obciążenia chorobowego w ww. krajach Europy (1).

Badania niemieckiej Federalnej Izby Psychoterapeutów (BPtK) wykazały, że w badanym okresie w Niemczech zwiększyła się zachorowalność na zaburzenia psychiczne – liczba diagnoz wypalenia zawodowego, jako powodu niemożności podjęcia pracy, wzrosła siedmiokrotnie między rokiem 2004 a 2011 (2). W Niemczech w 2012 r. 42% wcześniejszych przejść na emeryturę wynikało z zaburzeń psychicznych, wśród których najczęstsza była depresja (3), zaś leki psychotropowe stanowiły trzecią spośród najczęściej przepisywanych grup leków (4).

Spożycie metylofenidatu – leku psychotropowego przepisywanego w leczeniu zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD), zwłaszcza małym dzieciom i młodzieży, wzrosło niepokojąco od początku lat 90-tych. Według statystyk Niemieckiego Federalnego Instytutu ds. Leków i Wyrobów Medycznych, liczba wystawionych recept wzrosła jeszcze bardziej od roku 2000, przy czym apogeum osiągnęła w roku 2012. W 2013 r. zaobserwowano jedynie nieznaczny spadek liczby przepisanych leków (5). Co ciekawe, gwałtowny wzrost stosowania metylofenidatu zbiegł się z olbrzymią ekspansją telekomunikacji mobilnej i innych związanych z nią technologii, stawiając otwarte pytanie badawcze.

W Niemczech w latach 1994–2011 liczba przypadków niezdolności do pracy i absencji z powodu zaburzeń psychicznych wzrosła ponad dwukrotnie (6). W krajach OECD doszło do ogromnego zróżnicowania w zakresie przepisywania przez lekarzy leków przeciwdepresyjnych. Trudno wyjaśnić te obserwacje tylko w kategoriach statusu społecznego czy standardów terapeutycznych (7). Zaburzenia funkcjonalne, podobnie jak przewlekłe procesy zapalne i zmiany funkcji neuroprzekaźników spowodowane wpływem środowiska, pozostają niemal niezbadane.

Na świecie mamy do czynienia ze stałym wzrostem liczby przypadków alergii/astmy, obecnie około 30%–40% ludności świata jest dotkniętych jedną lub więcej postaci alergii/astmy (8).

Podejrzewa się, że czynniki środowiskowe, takie jak zwiększona ekspozycja populacji na PEM, odgrywają rolę przyczynową w obserwowanych problemach zdrowotnych (9–12). Dotyczy to m.in. promieniowania o częstotliwości radiowej, emitowanego np. przez telefony bezprzewodowe, stacje bazowe telefonii komórkowej i telefony komórkowe (GSM, GPRS, UMTS, LTE), zwłaszcza smartfony, Internet bezprzewodowy (Wi-Fi), bezprzewodowe i przewodowe inteligentne liczniki, ale także ekspozycji na PEM skrajnie niskich częstotliwości (ELF), w tym „brudną energię elektryczną”, emitowaną przy zakłóceniach w instalacji elektrycznej, sieciach elektrycznych, urządzeniach elektrycznych i in. Wszystko to stanowi nowe wyzwania dla społeczeństwa i personelu medycznego.

Chociaż biofizyczne i biochemiczne mechanizmy biologicznego oddziaływania PEM o niskim natężeniu nie są dokładnie znane, w ciągu ostatnich dziesięcioleci osiągnięto znaczący postęp i istnieją liczne dane wskazujące, że mechanizmy te mogą nakładać się na siebie w przypadku oddziaływania PEM skrajnie niskich częstotliwości (ELF) i o częstotliwości radiowej (RF) (13–18). W kolejnych rozdziałach opracowania podajemy informacje źródłowe na temat ważnych aspektów biologicznych oddziaływań PEM, aczkolwiek niniejszego opracowania nie należy traktować jak pełnego przeglądu dostępnych dowodów. Nie zawsze odróżniamy szczegółowo PEM o częstotliwości radiowej (RF) od PEM skrajnie niskich  częstotliwości (ELF) z powodu wyżej wymienionego nakładania się mechanizmów biologicznych. Należy również nadmienić, że bardzo specyficzne warunki ekspozycji mogą wywołać reakcję biologiczną u jednej osoby, a u innych już nie. Jednak niepotwierdzone do niesienia wskazują, że taka indywidualna reaktywność lub wrażliwość z czasem ulega rozszerzeniu, a nietolerancja  obejmuje szeroki zakres warunków ekspozycji.

Obserwujemy wzrost liczby chorób przewlekłych oraz chorób związanych z objawami nieswoistymi.

Oprócz przewlekłego stresu w otoczeniu społecznym i środowisku pracy, ekspozycja fizyczna i chemiczna w domu, w pracy i w czasie wolnym jest przyczyną (lub wprowadza stresory środowiskowe) schorzeń, które wymagają uwagi ze strony lekarzy rodzinnych oraz innych pracowników ochrony zdrowia. Z pewnością istnieje konieczność brania pod uwagę „nowych ekspozycji”, takich jak ekspozycja na PEM. Jak stwierdził Hedendahl i in. (19):

„Nadszedł czas uwzględnienia pola elektromagnetycznego skrajnie niskich częstotliwości i częstotliwości radiowej jako czynników zanieczyszczenia środowiska, które powinny być poddane kontroli”.

Ogólnoświatowe stanowiska organizacji w sprawie pól elektromagnetycznych Zalecenia Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) odnośnie pól elektromagnetycznych skrajnie niskich częstotliwości (ELF) oraz częstotliwości radiowej (RF), opracowane przez Międzynarodową Komisję ds. Ochrony Przed Promieniowaniem Niejonizującym (ICNIRP) (20–21), opierają się na prądach indukowanych w ciele (ELF) oraz efektach cieplnych (RF).

Efekty cieplne określa się jako efekty powstałe w podwyższonych temperaturach na skutek pochłaniania energii elektromagnetycznej. Swoiste tempo pochłaniania energii (SAR) określa się jako tempo pochłaniania energii elektromagnetycznej w jednostce masy tkanki biologicznej. Jest ono proporcjonalne do narastającego wzrostu temperatury w tej tkance. O ile faktycznie należy unikać znacznego wzrostu temperatury, gdyż może to mieć natychmiastowe, negatywne skutki zdrowotne (obumieranie tkanki, wysiłek serca itp.), ekspozycja może nie być związana z (mierzalnym) wzrostem temperatury albo z powodu rozproszenia ciepła, albo ekspozycja jest zbyt mała, by przyczynić się do poważnego wydzielania ciepła. Ten drugi typ ekspozycji określa się jako nietermiczny. Wykazano nietermiczne efekty biologiczne zdrowotne, które były omawiane przez wiele zespołów badawczych na świecie (9,10, 22–24).

Zalecenia ICNIRP zostały przyjęte przez UE w Rekomendacjach z 1999 r., bez uwzględnienia efektów długofalowych ani nietermicznych. Należy jednak podkreślić, że na międzynarodowej konferencji na temat PEM w Londynie (2008) prof. Paolo Vecchia, przewodniczący ICNIRP w latach 2004–2012, stwierdził, że wytyczne dotyczące ekspozycji: „Nie są obowiązującymi zaleceniami dotyczącymi bezpieczeństwa”, „Nie jest to ostatnie słowo w tym temacie” i „Nie jest to mur obronny dla przemysłu czy innych graczy” (25).

Dla wszystkich nietermicznych efektów PEM o częstotliwości radiowej (RF), szacunki SAR nie są odpowiednią miarą ekspozycji – zamiast nich w normach bezpieczeństwa należy stosować albo natężenie pola, albo gęstość mocy (PD) w połączeniu z czasem trwania ekspozycji (24, 14, 27). W przeciwieństwie do wytycznych ICNIRP, rosyjskie standardy bezpieczeństwa opierają się na nietermicznych efektach częstotliwości radiowej, które były przedmiotem zainteresowania kilku instytutów badawczych w dawnym ZSRR przez dziesięciolecia badań nad przewlekłą ekspozycją na PEM o częstotliwości radiowej (28, 29).

W przeciwieństwie do centrali WHO w Genewie, Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem (IARC), agenda WHO w Lyonie, w 2002 r. (30) zaklasyfikowała pola magnetyczne skrajnie niskich częstotliwości jako potencjalnie rakotwórcze (Grupa 2B kancerogenów), zaś promieniowanie o częstotliwości radiowej w roku 2011 (24).

Należy zauważyć, że w ciągu ostatnich 20 lat naukowcy i lekarze zajmujący się PEM opublikowali ponad 20 dokumentów ze stanowiskami i rezolucjami dotyczącymi omawianego tematu (31–34).

W sierpniu 2007 r. i grudniu 2012 r. międzynarodowa grupa 29 ekspertów różnych specjalności (BioInitiative Working Group) opublikowała dwa przełomowe raporty pt. „Argumenty za biologicznym Standardem Publicznej Ekspozycji na Pola Elektromagnetyczne” pod redakcją Cindy Sage i Davida O. Carpentera, w którym nawołują do działań prewencyjnych wobec ekspozycji na PEM w oparciu o dostępne dowody naukowe (9, 10). Raporty BioInitiative to globalne kamienie milowe pod względem ogólnego przeglądu oddziaływania biologicznego i wpływu na zdrowie człowieka PEM niskich częstotliwości oraz wniosków i zaleceń udzielonych opinii publicznej. Raport BioInitiative z 2012 r. zawiera rozdziały poświęcone dowodom na wpływ PEM na: ekspresję genów i białek, DNA, układ odpornościowy, neurologię i zachowanie, barierę krew-mózg, guzy mózgu oraz nerwiaki nerwu słuchowego, białaczkę dziecięcą, poziom melatoniny, chorobę Alzheimera, raka piersi, płodność i rozmnażanie się, zaburzenia płodu i noworodków, a także autyzm. Raport zawiera również rozdziały poświęcone: stwierdzeniu problemu, istniejącym standardom publicznej ekspozycji, dowodom na nieadekwatność obowiązujących standardów, zasadzie ostrożności, globalnym przykładom zdrowia publicznego, kluczowym dowodom naukowym i zaleceniom odnośnie zdrowia publicznego oraz podsumowaniu i wnioskom.

Ponieważ promieniowanie niejonizujące jest zwykle pomijane jako czynnik zagrażający zdrowiu, Europejska Agencja Środowiska porównała ryzyko wynikające z promieniowania niejonizującego z innymi zagrożeniami środowiskowymi, takimi jak azbest, benzen i tytoń, zalecając pilne wprowadzenie profilaktycznego podejścia do PEM (35). To stanowisko zostało potwierdzone i rozwinięte w kolejnych publikacjach w latach 2011 i 2013 (36, 37).

Działamy bez cenzury. Nie puszczamy reklam, nie pobieramy opłat za teksty. Potrzebujemy Twojego wsparcia. Dorzuć się do mediów obywatelskich.

We wrześniu 2008 r. Parlament Europejski nawoływał do rewizji limitów PEM, ustalonych w Zaleceniu Rady UE z 1999 r., opartych na wytycznych ICNIRP w odniesieniu do Raportu BioInitiative (38). Stanowisko to zyskało na sile w uchwale Parlamentu Europejskiego z kwietnia 2009 r. (39).

Na spotkaniu w listopadzie 2009 r. w Seletun w Norwegii panel naukowy przyjął Deklarację, zalecającą działania prewencyjne w obliczu istniejących  dowodów na potencjalne globalne ryzyko dla zdrowia związane z ekspozycją na PEM (40). Oprócz zaleceń ogólnych i konkretnych, np. dotyczących korzystania z telefonów komórkowych i bezprzewodowych, panel zaleca limity ekspozycji na pola magnetyczne skrajnie niskich częstotliwości (ELF) oraz promieniowanie o częstotliwości radiowej (RF). Naukowcy stwierdzili: „Zalecane tutaj limity numeryczne nie biorą jeszcze pod uwagę populacji wrażliwych (nadwrażliwość elektromagnetyczna, obniżona odporność, płody, dzieci w wieku rozwoju, osoby starsze, osoby zażywające leki itp.). Kolejny margines bezpieczeństwa jest zatem prawdopodobnie uzasadniony poniżej zalecanych tu liczbowych limitów ekspozycji”.

Od 2007 r. Najwyższa Rada ds. Zdrowia Ministerstwa Zdrowia w Austrii zaleca podjęcie działań prewencyjnych poprzez przynajmniej 100-krotne obniżenie poziomu ekspozycji z urządzeń emitujących promieniowanie o częstotliwości radiowej w stosunku do zapisów z wytycznych Komisji Europejskiej oraz poprzez określenie zasad dotyczących sposobów zmniejszenia indywidualnej ekspozycji na promieniowanie o częstotliwości radiowej z telefonów komórkowych. W maju 2011 r. Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy przyjęło raport pt. „Potencjalne zagrożenia ze strony pól elektromagnetycznych i ich oddziaływanie na środowisko” (42). Zgromadzenie zaleciło wiele środków zaradczych krajom członkowskim Rady Europy w celu ochrony ludzi i środowiska, zwłaszcza przed PEM wysokich częstotliwości, takich jak:

„Należy zastosować wszystkie rozsądne środki zmniejszające ekspozycję na pola elektromagnetyczne, szczególnie na częstotliwości radiowe z telefonów komórkowych, a zwłaszcza ekspozycję dzieci i młodzieży, która to grupa wydaje się być najbardziej narażona na ryzyko guza mózgu”, lub „Należy zwrócić szczególną uwagę na osoby ‘elektrowrażliwe’, które cierpią na zespół nietolerancji pól elektromagnetycznych, i wprowadzić szczególne środki ich ochrony, w tym poprzez stworzenie obszarów  pozbawionych promieniowania, nieobjętych siecią bezprzewodową”.

Uznając fakt, że ekspozycja na PEM ma niekorzystny wpływ na pacjentów, Amerykańska Akademia Medycyny Środowiskowej (AAEM) opublikowała w lipcu 2012 r. zalecenia dotyczące ekspozycji na PEM. AAEM wezwała lekarzy do brania pod uwagę ekspozycji na pole elektromagnetyczne w diagnozowaniu i leczeniu pacjentów oraz do uznania, że ekspozycja na PEM „może być podstawową przyczyną choroby pacjenta” (43).

Od roku 2014 rząd Belgii zabrania reklamowania telefonów komórkowych wśród dzieci poniżej 7. roku życia i wymaga od producentów i sprzedawców podawania swoistego tempa pochłaniania energii (SAR) dla telefonów komórkowych. Co więcej, w punktach sprzedaży należy umieścić dobrze oznakowane ostrzeżenia instruujące użytkowników, by używali słuchawek i minimalizowali ekspozycję (44).

W styczniu 2015 r. parlament Francji przyjął kompleksową ustawę chroniącą ludność przed nadmierną ekspozycją na PEM. Między innymi wydano zakaz używania Wi-Fi w żłobkach w obecności dzieci poniżej 3. roku życia oraz zezwolono na włączanie Wi-Fi w szkołach podstawowych w przypadku dzieci do lat 11 tylko w celach dydaktycznych.

Miejsca publiczne, oferujące Wi-Fi, muszą jasno informować o tym fakcie za pomocą oznakowania. W punktach sprzedaży telefonów komórkowych należy umieścić i dobrze wyeksponować informację nt. wartości swoistego tempa pochłaniania energii (SAR). W przyszłości wszystkie reklamy telefonii komórkowej będą musiały zawierać zalecenia, jak użytkownicy mogą zmniejszyć ekspozycję głowy na promieniowanie o częstotliwości radiowej, na przykład poprzez używanie zestawów głośnomówiących. Opinia publiczna będzie miała łatwiejszy dostęp do danych na temat lokalnej ekspozycji na PEM, między innymi dzięki mapom krajowych nadajników. Ponadto rząd Francji został zobowiązany do przedstawienia parlamentowi raportu nt. nadwrażliwości na pole elektromagnetyczne (EHS) (45).

Do lutego 2016 r. 220 naukowców z 42 krajów podpisało międzynarodowy Apel skierowany do ONZ i WHO, w którym nawołuje się do ochrony przed ekspozycją na niejonizujące promieniowanie elektromagnetyczne. Apel odnosi się do naukowo udowodnionego oddziaływania na zdrowie oraz nieadekwatnych wytycznych międzynarodowych (ICNIRP) i ich wykorzystania przez WHO. Ponadto wystosowano 9 wniosków, w tym następujący: „opinia publiczna powinna być w pełni poinformowana o potencjalnym ryzyku promieniowania elektro magnetycznego dla zdrowia oraz o strategiach zmniejszania tego ryzyka”, jak również, że „lekarze powinni kształcić się na temat biologicznych skutków promieniowania elektromagnetycznego i być szkoleni w obszarze leczenia pacjentów z nadwrażliwością elektromagnetyczną” (46).

We wrześniu 2015 r. opublikowano Międzynarodową Naukową Deklarację dotyczącą Nadwrażliwości Elektromagnetycznej i Wielorakiej Wrażliwości Chemicznej. Apeluje się w niej, by agencje krajowe i międzynarodowe oraz organizacje uznały nadwrażliwość elektromagnetyczną (EHS) i zespół wielorakiej wrażliwości chemicznej (MCS) za choroby, a także zachęca, zwłaszcza WHO, do włączenia ich do Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób. Wystosowana została również prośba do agencji krajowych i międzynarodowych o zastosowanie prostych środków zaradczych, informowanie opinii publicznej oraz powoływanie w pełni niezależnych grup ekspertów do oceny ryzyka dla zdrowia w oparciu o naukową obiektywność, co zdaniem autorów deklaracji nie ma obecnie miejsca (47).

Przeczytaj pełny tekst ekspertyzy Ratuj Dzieci! Edukacja technologiczna: e-uzależnienia i elektrosmog

---

Grupa robocza Europejskiej Akademii Medycyny Środowiskowej (EUROPAEM) ds. PEM:

*Autor korespondencyjny: Gerd Oberfeld, Departament Zdrowia Publicznego, Rząd Landu Salzburg, Austria, E-mail: gerd.oberfeld@salzburg.gv.at

Igor Belyaev: Instytut Badań nad Rakiem BMC, Słowacka Akademia Nauk, Bratysława, Słowacja; Instytut Fizyki Ogólnej im. A.M. Prochorowa, Rosyjska Akademia Nauk, Moskwa, Rosja

Amy Dean: Amerykańska Akademia Medycyny Środowiskowej, Wichita, Kansas, USA

Horst Eger: Stowarzyszenie Lekarzy Ustawowego Ubezpieczenia Zdrowotnego Bawarii, Medyczne Koło Jakości „Pola Elektromagnetyczne w Medycynie – Diagnostyka, Terapia, Środowisko”, nr 65143, Naila, Niemcy

Gerhard Hubmann: Centrum Medycyny Holistycznej „MEDICUS”, Wiedeń, Austria; Wiedeńska Międzynarodowa Akademia Medycyny Holistycznej (GAMED), Wiedeń, Austria

Reinhold Jandrisovits: Towarzystwo Medyczne Burgenlandu, Sekcja Medycyny Środowiskowej, Eisenstadt, Austria

Markus Kern: Medyczne Koło Jakości „Pola Elektromagnetyczne w Medycynie – Diagnostyka, Terapia, Środowisko”, Kempten, Niemcy; Inicjatywa kompetencyjna na Rzecz Ochrony Człowieka, Środowiska i Demokracji, Kempten, Niemcy

Michael Kundi i Hanns Moshammer: Instytut Zdrowia Środowiskowego, Uniwersytet Medyczny w Wiedniu, Wiedeń, Austria

Piero Lercher: Wiedeńskie Towarzystwo Medyczne, Sekcja Medycyny Środowiskowej, Wiedeń, Austria

Kurt Müller: Europejska Akademia Medycyny Środowiskowej, Kempten, Niemcy

Peter Ohnsorge: Europejska Akademia Medycyny Środowiskowej, Würzburg, Niemcy

Peter Pelzmann: Wydział Elektroniki i Inżynierii Informatycznej, HTL Danube City, Wiedeń, Austria

Claus Scheingraber: Grupa Robocza ds. Elektrobiologii (AEB), Monachium, Niemcy; Towarzystwo Toksykologii Środowiskowej i Człowieka (DGUHT), Würzburg, Niemcy

Roby Thill: Towarzystwo Medycyny Środowiskowej (ALMEN), Beaufort, Luksemburg

** https://europaem.eu/bibliothek/artikel/europaem-emf-leitlinie-2016

---

Bibliografia:

1. Hanninen O, Knol AB, Jantunen M, Lim TA, Conrad A, et al. Environmental burden of disease in Europe: assessing nine risk factors in six countries. Environ Health Perspect 2014;122(5):439–46.

2. Bundespsychotherapeutenkammer. BPtK-Studie zur Arbeitsunfahigkeit – Psychische Erkrankungen und Burnout [Internet]. Berlin (DE): Bundespsychotherapeutenkammer, 2012:29. Report 2012. Available at: http://www.bptk.de/uploads/ media/20120606_AU-Studie-2012.pdf.

3. Bundespsychotherapeutenkammer. BPtK-Studie zur Arbeitsund Erwerbsunfahigkeit – Psychische Erkrankungen und gesundheitsbedingte Fruhverrentung [Internet]. Berlin (DE): Bundespsychotherapeutenkammer, 2013:66. Report 2013. Available at: http://www.bptk.de/uploads/media/20140128_ BPtK-Studie_zur_Arbeits-und_Erwerbsunfaehigkeit_2013_1.pdf.

4. Fritze J. Psychopharmaka-Verordnungen: Ergebnisse und Kommentare zum Arzneiverordnungsreport 2011. Psychopharmakotherapie 2011;18:245–56.

5. Bundesinstitut fur Arzneimittel und Medizinprodukte. Erstmals seit 20 Jahren kein Anstieg beim Methylphenidat-Verbrauch [Internet]. Bonn (DE): Bundesinstitut fur Arzneimittel und Medizinprodukte, 2014 Apr 1. Pressemitteilung Nummer 05/14; Available at: https://www.bfarm.de/SharedDocs/Pressemitteilungen/ DE/mitteil2014/pm05-2014.html.

6. Badura B, Ducki A, Schroder H, Klose J, Meyer M, editors. Fehlzeiten-Report 2012. Berlin, Heidelberg (DE): Springer Verlag, 2012:528pp.

7. OECD. Health at a Glance 2013: OECD Indicators [Internet]. Paris(FR): OECD Publishing, 2013:212 p. DOI: 10.1787/health_glance-2013-en. Available at: http://dx.DOI.org/10.1787/health_glance-2013-en.

8. Pawankar R, Canonica GW, Holgate ST, Lockey RF, editors. WAO Whitebook on Allergy 2011–2012 [Internet]. Milwaukee, WI (US): World Allergy Organization, 2013:228. Available at: http://www. worldallergy.org/UserFiles/file/WAO-White-Book-on-Allergy.pdf.

9. BioInitiative Working Group, Sage C, Carpenter DO, editors. BioInitiative Report: A Rationale for a Biologically-based Public Exposure Standard for Electromagnetic Fields (ELF and RF) at www.bioinitiative.org, August 31, 2007.

10. BioInitiative Working Group, Sage C, Carpenter DO, editors. BioInitiative Report: A Rationale for a Biologically-based Public Exposure Standard for Electromagnetic Radiation at www.bioinitiative. org, December 31, 2012.

11. Levitt B, Lai H. Biological effects from exposure to electromagnetic radiation emitted by cel tower base stations and other antenna arrays. Environ Rev 2010;18:369–95.

12. Pall ML. Scientific evidence contradicts findings and assumptions of Canadian safety panel 6: microwaves act through voltage-gated calcium channel activation to induce biological impacts at non-thermal levels, supporting a paradigm shift for microwave/lower frequency electromagnetic field action. Rev Environ Health 2015;30(2):99–116.

13. Binhi VN. Magnetobiology: Underlying Physical Problems. San Diego: Academic Press, 2002:1–473.

14. Binhi VN. Principles of electromagnetic biophysics (in Russian). Moscow (RU): Fizmatlit, 2011:1–571.

15. Georgiou CD. Oxidative stress-induced biological damage by low-level EMFs: mechanism of free radical pair electron spin-polarization and biochemical amplification. In: Giuliani L, Soffritti M, editors. Non-thermal effects and mechanisms of interaction between electromagnetic fields and living matter. Bologna (IT): Ramazzini institute, 2010. European Journal of Oncology – Library Vol. 5. pp 63–113. Available at: http://www. icems.eu/papers.htm?f=/c/a/2009/12/15/MNHJ1B49KH.DTL.

16. Pall ML. Electromagnetic fields act via activation of voltagegated calcium channels to produce beneficial or adverse effects. J Cell Mol Med. 2013;17(8):958–65.

17. Blank M, Goodman R. Electromagnetic fields stress living cells. Pathophysiology 2009;16(2–3):71–8.

18. Blackman C. Cell phone radiation: evidence from ELF and RF studies supporting more inclusive risk identification and assessment. Pathophysiology 2009;16(2–3):205–16.

19. Hedendahl L, Carlberg M, Hardell L. Electromagnetic hypersensitivity – an increasing challenge to the medical profession. Rev Environ Health 2015;30(4):209–15.

20. International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection. Guidelines for limiting exposure to time-varying electric, magnetic, and electromagnetic fields (up to 300 GHz). Health Physics 1998;74(4):494–522.

21. International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection. Guidelines for limiting exposure to time-varying electric and magnetic field (1 Hz to 100 kHz). Health Phys 2010;99(6):818–36.

22. Belyaev I. Biophysical mechanisms for nonthermal microwave effects. In: Markov M, editor. Electromagnetic fields in biology and medicine. Boca Raton, London, New York: CRC Press 2015:49–68.

23. Belyaev I. Electromagnetic field effects on cells and cancer risks from mobile communication. In: Rosch PJ, editor. Bioelectromagnetic and subtle energy medicine, 2nd ed. Boca Raton, London, New York: CRC Press, 2015:517–39.

24. IARC Working Group on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans. Non-Ionizing Radiation, Part 2: Radiofrequency Electromagnetic Fields. Lyon (FR): International Agency for Research on Cancer (IARC), 2013:480. IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans, Vol 102. Available at: http://monographs.iarc.fr/ENG/Monographs/vol102/.

25. Vecchia P. ICNIRP and international standards. London (GB): Conference EMF and Health, 2008:28. Available at: http://archive.radiationresearch.org/conference/downloads/021145_ vecchia.pdf.

26. Panagopoulos DJ, Johansson O, Carlo GL. Evaluation of specific absorption rate as a dosimetric quantity for electromagnetic fields bioeffects PLoS One 2013;8(6):e62663.

27. Belyaev I. Dependence of non-thermal biological effects of microwaves on physical and biological variables: implications for reproducibility and safety standards [Internet]. In: Giuliani L, Soffritti M, editors. Non-thermal effects and mechanisms of interaction between electromagnetic field and living matter. Bologna (IT): Ramazzini institute, 2010. European Journal of Oncology – Library Vol. 5. pp 187–218. Available at: http://www.icems.eu/papers.htm?f=/c/a/2009/12/15/MNHJ1B49KH.DTL.

28. Grigoriev YG, Stepanov VS, Nikitina VN, Rubtcova NB, Shafirkin AV, et al. ISTC Report. Biological effects of radiofrequency electromagnetic fields and the radiation guidelines. Results of experiments performed in Russia/Soviet Union. Moscow: Institute of Biophysics, Ministry of Health, Russian Federation, 2003.

29. SanPiN 2.2.4/2.1.8. Radiofrequency electromagnetic radiation (RF EMR) under occupational and living conditions. Moscow: Minzdrav [2.2.4/2.1.8.055-96] 1996.

30. IARC Working Group on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans. Non-Ionizing Radiation, Part 1: Static and Extremely Low-Frequency (ELF) Electric and Magnetic Fields. Lyon (FR): International Agency for Research on Cancer (IARC), 2002:445. IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans, VOL 80. Available at: http://monographs.iarc.fr/ENG/ Monographs/vol80/.

31. Oberfeld G. Precaution in Action – Global Public Health Advice Following BioInitiative 2007. In Sage C, Carpenter DO, editors. BioInitiative Report 2012: A Rationale for a Biologically based Public Exposure Standard for Electromagnetic Fields (ELF and RF), 2012. Available at: http://www.bioinitiative.org.

32. International Commission for electromagnetic safety (ICEMS), Resolutions. Available at: http://www.icems.eu/resolution.htm.

33. Radiofrequency electromagnetic radiation and the health of Canadians. Report of the Standing Committee on Health, JUNE 2015, Parliament of Canada, Ottawa, Ontario. Available at: http://www.parl.gc.ca/content/hoc/Committee/412/HESA/Reports/RP8041315/hesarp13/hesarp13-e.pdf.

34. Havas M. International expert’s Perspective on the Health Effects of Electromagnetic Fields (EMF) and Electromagnetic Radiation (EMR) [Internet]. Peterborough, ON, (CD): 2011 June 11 (updated 2014 July). Available at: http://www.magdahavas. com/international-experts-perspective-on-the-health-effects-ofelectromagnetic- fields-emf-and-electromagnetic-radiation-emr/.

35. European Environmental Agency. Radiation risk from everyday devices assessed [Internet]. Copenhagen (DK): 2007 Sept 17. Available at: http://www.eea.europa.eu/highlights/radiationrisk- from-everyday-devices-assessed.

36. European Environmental Agency. Health risks from mobile phone radiation – why the experts disagree [Internet]. Copenhagen (DK): 2011 Oct 12. Available at: http://www.eea.europa.eu/ highlights/health-risks-from-mobile-phone.

37. European Environmental Agency. Late lessons from early warnings: science, precaution, innovation [Internet]. Copenhagen (DK): 2013 Jan 23. EEA Report No 1/2013. Available at: http:// www.eea.europa.eu/publications/late-lessons-2.

38. EU Parliament. Report on health concerns associated with electromagnetic fields. Brussels (BE): Committee on the Environment, Public Health and Food Safety of the European Parliament. Rapporteur: Frederique Ries (2008/2211(INI) [Internet]. Available at: http://www.europarl.europa.eu/sides/ getDoc.do?pubRef=-//EP//NONSGML+REPORT+A6-2009- 0089+0+DOC+PDF+V0//EN.

39. EU Parliament. European Parliament resolution of 2 April 2009 on health concerns associated with electromagnetic fields [Internet]). Brussels (BE): European Parliament, 2009 Apr 2. Available at: http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-// EP//TEXT+TA+P6-TA-2009-0216+0+DOC+XML+V0//EN.

40. Fragopoulou A, Grigoriev Y, Johansson O, Margaritis LH, Morgan L, etal. Scientific panel on electromagnetic field health risks: consensus points, recommendations, and rationales. Environ Health 2010;25(4):307–17.

41. Gesichtspunkte zur aktuellen gesundheitlichen Bewertung des Mobil funks. Empfehlung des Obersten Sanitatsrates. Ausgabe 05/14; Bundesministerium fur Gesundheit. Vienna (AT). Available at: http://www.bmg.gv.at/cms/home/attachments/ 1/9/2/CH1238/CMS1202111739767/mobilfunk_osr_ empfehlungen.pdf.

42. Council of Europe – Parliamentary Assembly. The potential dangers of electromagnetic fields and their effect on the environment. Resolution, Doc. 1815, Text adopted by the Standing Committee, acting on behalf of the Assembly, on 27 May 2011 [Internet]. Available at: http://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/ Xref-XML2HTML-en.asp?fileid=17994&lang=en.

43. Dean AL, Rea WJ. American Academy of Environmental Medicine Recommendations Regarding Electromagnetic and Radiofrequency Exposure [Internet]. Wichita, KS (US): Executive Committee of the American Academy of Environmental Medicine, 2012 July 12. Available at: https://www.aaemonline.org/pdf/ AAEMEMFmedicalconditions.pdf.

44. Federal Public Service (FPS) Health, Food Chain Safety and Environment. Mobile phones and children-New regulation for the sale of mobile phones as of 2014 [Internet]. Brussels (BE): Federal Public Service (FPS) Health, Food Chain Safety and Environment, 2016 Jan 12. Available at: http://www.health.belgium. be/en/mobile-phones-and-children.

45. Assemblee Nationale. PROPOSITION DE LOI relative a la sobriete, a la transparence, a l’information et a la concertation en matiere d’exposition aux ondes electromagnetiques. Paris (FR): Assemblee Nationale, France, 2015 Jan 29. Available at: http:// www.assembleenationale.fr/14/pdf/ta/ta0468.pdf.

46. Blank M, Havas M, Kelley E, Lai H, Moskowitz JM. International EMF Scientist Appeal [Internet]. 2015 May 11. Available at: https://www.emfscientist.org/index.php/emf-scientist-appeal.

47. International Scientific Declaration on Electromagnetic Hypersensitivity and Multiple Chemical Sensitivity. Following the 5th Paris Appeal Congress that took place on the 18th of May, 2015 at the Royal Academy of Medicine, Brussels, Belgium. Available at: http://appel-de-paris.com/wp-content/uploads/2015/09/Statement-EN.pdf.