Glifosat – co o nim wiemy?

Aby móc porozmawiać o glifosacie, najpierw trzeba poznać jego budowę i właściwości chemiczne. Glifosat, nazwa zwyczajowa substancji czynnej środków chwastobójczych. Nazwa pełna zgodnie z nomenklaturą Komisji Nazewniczej Międzynarodowej Unii Chemii Czystej i Stosowanej to: N-(fosfonometylo)glicyna). Jako substancję czynną, możemy ją znaleźć w herbicydach o szerokim spektrum działania i jest powszechnym środkiem osuszającym rośliny uprawne, czyli powszechnie znanym desykantem.

Glifosat jest to związek fosforoorganiczny, a konkretnie fosfonian, którego podstawowym działaniem jest hamowanie określonych roślinnych enzymów i zahamowanie metabolizmu roślin. Pierwotnie glifosat został opracowany w celu niszczenia chwastów, zwłaszcza jednorocznych chwastów szerokolistnych i traw, które niestety są podstawową konkurencją dla roślin uprawnych.

Jest to preparat o działaniu totalnym, czyli po wniknięciu do rośliny powoduje całkowite zamieranie części nadziemnej rośliny.

Po raz pierwszy został opracowany w latach 70. ubiegłego stulecia. Wyłącznym właścicielem glifosatu był koncern Monsanto. To właśnie ta firma wprowadziła preparat na rynek w 1974 roku pod nazwą handlową Roundup. Ostatni patent w Stanach Zjednoczonych o znaczeniu handlowym wygasł w 2000 roku, dlatego glifosat może być obecnie używany przez inne firmy, produkujące środki chwastobójcze. Popularność stosowania glifosatu w rolnictwie zaczęła rosnąć lawinowo. Rolnicy bardzo chętnie przyjęli do stosowania ten środek i używali go w celu zwalczania chwastów w rolnictwie.

Następnym posunięciem firmy Monsanto było wprowadzenie na rynek roślin odpornych na glifosat – Roundup Ready. To umożliwiło rolnikom niszczenie chwastów bez niszczenia roślin uprawnych. Szacuje się, że w 2007 roku glifosat był najczęściej używanym herbicydem w sektorze rolniczym Stanów Zjednoczonych i drugim najczęściej używanym (po 2,4-D) w domach, prywatnych ogrodach, miejscach użyteczności publicznej i przemyśle oraz z szerokim zastosowaniem komercyjnym [1]. Aby to zobrazować, można napisać, iż przez 45 lat od czasu wynalezienia glifosatu nastąpił aż 100-krotny wzrost częstotliwości i objętości stosowania herbicydów na bazie glifosatu na całym świecie, przy czym, szacuje się, że w przyszłości ten wzrost będzie nadal postępował.

Niestety zjawisko to było odpowiedzią na globalne pojawianie się i rozprzestrzenianie na świecie chwastów opornych na glifosat [2].

Stosowanie tego preparatu do niszczenia chwastów zaczęło przypominać błędne koło. Ponieważ pojawiły się chwasty oporne na glifosat, zaczęto stosować coraz większe dawki tego preparatu, gdyż jego skuteczność zaczęła gwałtownie spadać.

Zastosowanie większych dawek prowadziło w prostej drodze do pojawiania się kolejnych roślin opornych na preparat. To wymagało od rolników stosujących glifosat większej aplikacji preparatu, w celu utrzymania wysokiej skuteczności. Można zatem stwierdzić, że rozwój oporności na glifosat chwastów jawi się jako kosztowny problem o światowym zasięgu.

Działamy bez cenzury. Nie puszczamy reklam, nie pobieramy opłat za teksty. Potrzebujemy Twojego wsparcia. Dorzuć się do mediów obywatelskich.

Chociaż substancja czynna, czyli sam glifosat oraz preparaty handlowe z jego udziałem, takie jak Roundup, zostały zatwierdzone przez organy regulacyjne praktycznie na całym świecie, to cały czas pojawiają się obawy dotyczące ich wpływu na ludzi i środowisko [3,4]. Istnieje wiele badań i przekazów naukowych, które wskazują, iż glifosat wykazuje toksyczność zarówno dla zwierząt, jak i w konsekwencji dla człowieka. W roku 2017 Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem sklasyfikowała glifosat jako „prawdopodobnie rakotwórczy” i niebezpieczny dla człowieka. Jednak inne ośrodki naukowe i agencje rządowe nie zmieniły swoich restrykcji dotyczących glifosatu, a nawet przedłużyły zezwolenia na jego stosowanie. Istnieją również liczne rozbieżności między zatwierdzonymi poziomami wykrywalności glifosatu w poszczególnych krajach. To niestety wskazuje na brak wyraźnego konsensusu w sprawie glifosatu do tej pory.

Coraz więcej dowodów naukowych wskazuje, że herbicydy na bazie glifosatu wykazują działanie cytotoksyczne i genotoksyczne, czyli są faktycznie szkodliwe dla poszczególnych komórek naszego organizmu i mają wpływ na mutacje genów [5].

Podstawowy mechanizm ich działania polega na zwiększaniu stanu stresu oksydacyjnego, zakłócane szlaku estrogenowego, zaburzanie niektórych funkcji mózgu oraz przesyłania impulsów nerwowych [6,7]. U podstaw etiologicznych rozwoju wielu chorób nowotworowych leży stan stresu oksydacyjnego. Dlatego też, jeżeli glifosat zwiększa produkcję wolnych rodników w komórkach, to w konsekwencji prowadzi do rozwoju wielu nowotworów: ostrej białaczki szpikowej, piersi, jelita [8, 9].

W innych badaniach wykazano, że glifosat znacząco obniża działanie układu odpornościowego, jego funkcję fagocytarną i reakcje limfocytów oraz zwiększa produkcję cytokin prozapalnych u ryb [10]. U ssaków, w tym ludzi, glifosat ma głównie działanie cytotoksyczne i genotoksyczne, powoduje stan zapalny oraz wpływa na funkcje limfocytów i interakcje między mikroorganizmami a układem odpornościowym.

Co ważne, mimo że wiele wyników jest wciąż dyskutowanych, dowody wskazują na potrzebę przeprowadzenia większej liczby badań w celu lepszego rozszyfrowania zagrożeń związanych z glifosatem i lepszej regulacji jego globalnego wykorzystania.

Gdyby sam glifosat i pokrewne mu herbicydy były tylko stosowane do zwalczania gatunków inwazyjnych i przywracaniu siedlisk, zwłaszcza w celu wzmocnienia rodzimych roślin w ekosystemach, to sam problem z toksycznością tego środka, nie byłby tak poważny, jak jest obecnie. Bowiem kontrolowana aplikacja środka ochrony roślin jest zwykle łączona z tradycyjnymi metodami zwalczania chwastów, takimi jak mulczowanie, w celu uzyskania optymalnego efektu [11]. Jednak glifostat i jego herbicydy są stosowane także poza tradycyjnym rolnictwem.

W wielu miastach glifosat jest rozpylany wzdłuż chodników i ulic, a także w szczelinach między chodnikami, gdzie często rosną chwasty.

Jak pokazują badania, nawet do 24% glifosatu nałożonego na twarde powierzchnie (chodniki, trotuary, krawężniki) może zostać spłukane przez wodę [12]. Zanieczyszczenie glifosatem wód powierzchniowych przypisuje się użytkowaniu miejskiemu i rolniczemu [13]. Glifosat służy do oczyszczania torów kolejowych i pozbycia się niechcianej roślinności wodnej w duktach wodnych.

Niestety ze względu na właściwości desykacyjne glifosat jest również używany do dosuszania upraw, w celu zwiększenia plonów i jednorodności zbiorów. Sam glifosat nie jest chemicznym środkiem osuszającym i nie powinno się go stosować to takich celów.

Raczej zastosowanie glifosatu tuż przed zbiorami zabija rośliny uprawne, dzięki czemu uprawiana roślina wysycha, nawet w niekorzystnych warunkach środowiskowych. Takie „suszenie” jest tańsze, zachodzi szybciej i bardziej równomiernie [15]. Ponieważ glifosat ma działanie ogólnoustrojowe, nadmierne poziomy pozostałości mogą utrzymywać się w roślinach z powodu nieprawidłowego stosowania środka, a to może sprawić, że roślina nie będzie nadawała się do sprzedaży i konsumpcji [16].

Zanieczyszczenie żywności glifosatem

Zgodnie z informacją National Pesticide Information Center, glifosat nie jest ujmowany w surowcach i produktach testowanych przez Program monitorowania pozostałości pestycydów Agencji ds. Żywności i Leków ani też w Programie Danych Pestycydowych Departamentu Rolnictwa Stanów Zjednoczonych [17].

Stany Zjednoczone określiły dopuszczalne dzienne spożycie glifosatu na 1,75 mg/kg/mc/dzień, podczas gdy Unia Europejska ustaliła to na 0,5 mg/kg/mc/dzień [3]. Kontrole pozostałości pestycydów przeprowadzone przez państwa członkowskie UE w 2018 r. przeanalizowały 6761 próbek produktów spożywczych pod kątem pozostałości glifosatu. 3,6% próbek zawierało wymierne poziomy pozostałości glifosatu, przy czym 19 próbek (0,28%) przekraczało europejskie najwyższe dopuszczalne poziomy pozostałości (MRL), w tym sześć próbek miodu i innych produktów pszczelich (MRL = 0,05 mg/kg) oraz jedenaście próbek gryki i innych zbóż (MRL = 0,1 mg/kg).

Pozostałości glifosatu poniżej europejskich MRL były najczęściej znajdowane w suchej soczewicy, siemieniu lnianym, soi, suszonym grochu, herbacie, gryce, jęczmieniu, pszenicy i życie [18-20]. W Kanadzie badanie 7955 próbek żywności wykazało, że 42,3% zawierało wykrywalne ilości glifosatu, a tylko 0,6% zawierało poziom wyższy niż kanadyjski MRL wynoszący 0,1 mg/kg dla większości produktów spożywczych i 4 mg/kg dla fasoli i ciecierzycy. Spośród produktów, które przekroczyły NDP [najwyższe dopuszczalne poziomy – przyp. red.], jedną trzecią stanowiły produkty ekologiczne. Health Canada stwierdziło na podstawie analizy, że „nie ma długoterminowego zagrożenia dla zdrowia kanadyjskich konsumentów z powodu narażenia na takie poziomy glifosatu” [21].

We Francji maksymalny dopuszczalny limit pozostałości glifosatu (MRL) w wodzie pitnej wynosi 0,1 ng/ml. Warto podkreślić, że w żywności stałej limit ten jest jednak wyższy i został ustalony następująco: 20 mg/kg dla zbóż, takich jak owies (20 mg/kg), jęczmień (20 mg/kg), pszenica (10 mg/kg) lub soczewica (10 mg/kg), fasola (2 mg/kg), groch (10 mg/kg) i nasiona rzepaku (10 mg/kg).

We francuskich badaniach wykazano, że glifosat był obecny w ponad 53% próbek żywności, w tym w 87,5% płatkach śniadaniowych. Wykryty zakres wartości dla badanej żywności wyniósł od 40 μg/kg dla płatków śniadaniowych do 2100 μg/kg dla próbki suchej soczewicy [22]. Kolejne badanie przeprowadzone we Francji wykazały, że glifosat został znaleziony w 100% zbóż w żywności przeznaczonej dla niemowląt.

W 2007 roku 9,5% próbek zbóż przetestowany w Europie przez Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) zawierał glifosat. Badanie żywności sprzedawanej w supermarketach w Szwajcarii wykazały, że najwyższe poziomy glifosatu były w zbożach i makaronach [23]. Glifosat wykryto również w napojach. W innych badaniach przeprowadzonych przez zespół niemieckich naukowców stwierdzono, że w 6 z 14 piw dostępnych na półkach sklepowych zawierało glifosat. Również wszystkie wina i soki owocowe testowane w Szwajcarii wykazały obecność glifosatu.

Składowe preparatów z glifosatem

Glifosat jako substancja czynna jest aktywnym składnikiem preparatów herbicydowych, które go zawierają. Musimy sobie jeszcze zdawać sprawę, że oprócz soli glifosatu, komercyjne preparaty na jego bazie zawierają też dodatki (znane jako adiuwanty). Takie jak środki powierzchniowo czynne. Ich zadaniem jest zwieszenie mocy wnikania herbicydu w tkanki roślinne. Inne z kolei dodatki, jak surfaktanty, są dodawane do glifosatu, aby umożliwić mu zwilżanie liści i penetrację naskórka roślin, pokonywanie naturalnej bariery oddzielającej roślinę od świata zewnętrznego.

Toksyczność glifosatu dla ludzi i jego wykrywanie w organizmie

Prowadzono również badania nad narażeniem ludzi na glifosat. Glifosat jest pobierany razem z dietą (pożywieniem i wodą) oraz przez kontakt bezpośredni. Niestety ze względu na bardzo dużą różnorodność metodyk analitycznych i liczebność badanej populacji otrzymane wyniki są bardzo słabo porównywalne i trudne w interpretacji [24].

Ostra toksyczność doustna u ssaków jest niska [25], ale odnotowano zgony po celowym przedawkowaniu stężonych preparatów [26]. Środki powierzchniowo czynne w preparatach glifosatu mogą zwiększać względną toksyczność ostrą preparatu [27, 28]. W ocenie ryzyka z 2019 roku Europejska Agencja Chemikaliów (ECHA) napisała: „Istnieją bardzo ograniczone informacje na temat podrażnienia skóry u ludzi. Tam, gdzie zgłoszono podrażnienie skóry, nie jest jasne, czy jest to związane z samym glifosatem, czy ze składnikami glifosatu, czyli preparatami herbicydowymi”. ECHA stwierdziła, że ​​dostępne dane dotyczące ludzi były niewystarczające, aby uzasadnić klasyfikację ze względu na działanie żrące lub drażniące na skórę [29]. Wdychanie jest drogą narażenia o nikłym znaczeniu, ale rozpylona mgła może powodować dyskomfort w jamie ustnej lub nosie, nieprzyjemny smak w ustach lub mrowienie i podrażnienie w gardle. Narażenie oczu może prowadzić do łagodnego zapalenia spojówek. Powierzchowne uszkodzenie rogówki jest możliwe, jeśli rozpylenie glifosatu jest długoterminowe [30].

Na podstawie dostępnych badań wydaje się, że główna droga narażenia organizmu ludzkiego na glifosat to przyjmowanie go ze skażoną żywnością [31].

Wśród licznych badań dostępnych w literaturze najczęściej glifosat jest wykrywany w moczu [32, 24], a średnie stężenia wahają się od 0,28 ng/ml do 7,6 ng/ml [33]. W badaniach próbek moczu z terenów Niemiec zebranych w latach 2001-2015 i przebadanych bardzo nowoczesną techniką GC-MS/MS (chromatografia gazowa-spektrometria masowa) wykazano stężenia glifosatu na poziomie lub powyżej granicy oznaczania ilościowe (0,1 ng/ml) aż w 31,8% próbkach, z dużym nasileniem w 2012 (57,5%) i 2013 (56,4%) [34]. W kolejnych badaniach wykryto glifosat w 66% niemieckich próbek moczu [24].

W innych badaniach przeprowadzonych na dorosłych Portugalczykach, którzy głównie spożywali żywność ekologiczną, glifosat mierzony w moczu metodą GC-MS/MS wykryto w 28% próbek w próbkach pobranych w lipcu oraz aż 73% próbek w październiku i analizowane metodą HPLC–MS/MS (wysoka wydajność chromatografia cieczowa-spektrometria masowa), stężenie glifostatu wyniosło 0,13 ng/ml [35].

W najnowszych badaniach europejskich przebadano poziomy glifosatu u dzieci. Badanie z Danii wykazało, że u dzieci wykrywano większe stężenia glifosatu w moczu, w porównaniu z ich matkami [36]. Wyniki te zostały potwierdzone przez niemieckich naukowców [32, 37]. W tych badaniach wykazano, że 52% z 2144 pobranych próbek moczu od niemieckich dzieci i młodzieży w wieku 3–17 lat średni poziom glifosatu uplasował się powyżej LOQ (0,1 ng/ml) ze średnim stężeniem 0,107 ng/ml. W badaniach portugalskich wykazano, że próbki dziecięcego moczu również zawierały glifosat i to w 95,1% przypadków wśród 41 pobranych próbek moczu dzieci portugalskich (2–13 lat), ze średnim stężeniem 1,77 ng/ml i osiągnięciem maksimum wartość 4,35 ng/ml [38]. Jak wykazują najnowsze badania, nawet kobiety w ciąży są narażone na glifosat [39]. We Francji populacja kobiet ciężarnych przebadana w tym kierunku wykazała obecnośc glifosatu u 43% kobiet ze średnim stężeniem 0,2 ng/ml i maksymalnym stężeniem 0,76 ng/ml [40]. W badaniach amerykańskich wykryto glifosat w 95%  próbek moczu ze średnim stężeniem  0,22 ng/ml [41]. W badaniach hiszpańskich wykryto glifosat w 54% moczu  u hiszpańskich matek karmiących piersią (n = 97) ze średnią 0,12 ng/ml [42].

Glifosat a ryzyko chorób nowotworowych

Wpływ glifosatu bada się już od lat, jednak nie ma bezpośrednich dowodów, że substancja ta zwiększa ryzyko zachorowania na nowotwory u ludzi. Mimo że wiele badań wskazuje na ten fakt.

W badaniach modelowych in vitro oraz doświadczeniach kontrolowanych na zwierzętach wykazywana jest kancerogenna właściwość glifosatu [43, 44]. Istnieją słabe dowody na to, że ryzyko zachorowania na wybrane nowotwory u ludzi może wzrosnąć w wyniku narażenia zawodowego na duże ilości glifosatu, na przykład w rolnictwie, ale nie ma naukowych dowodów, że to ryzyko wzrasta w wyniku używania w domu, na przykład w ogrodnictwie domowym [45].

W metaanalizie opublikowanej w 2019 roku zbadano, czy istnieje związek między zwiększonym ryzykiem wystąpienia chłoniaka nieziarniczego u ludzi a wysokim skumulowanym narażeniem na herbicydy na bazie glifosatu. Badania wykazały „przekonujący związek” między ekspozycją na herbicydy na bazie glifosatu a zwiększonym ryzykiem wystąpienia chłoniaka nieziarniczego [46]. Kolejna metaanaliza wskazująca na wpływ ekspozycji na glifosat i rozwój chłoniaka nieziarniczego z 2021 roku ostrzegała, że ​​takie wyniki mogą być obciążone założeniami dotyczącymi zarówno poziomu ekspozycji, jak i okresu utajenia [47].

Podsumowanie

W pracy przedstawiono wiele dowodów na to, iż glifosat jest substancją toksyczną. Może wywierać niekorzystny wpływ na organizmy zwierząt i ludzi. Stosowany w celach nieprzeznaczonych do tego, czyli do desykacji zbóż lub do nieumiejętnego usuwania chwastów z przestrzeni publicznej, może pozostawać w surowcu (działania rolnicze) lub (szkodzić człowiekowi (szczególnie dzieciom przebywającym w przestrzeni publicznej), przechodzić do produktu oraz dostawać się z pożywieniem do organizmu człowieka.

Z glifosatem należy postępować bardzo ostrożnie i umiejętnie jak z każdym innym środkiem chemicznej ochrony roślin. Przede wszystkim należy stosować wytyczne producenta, przestrzegać okresu karencji i prewencji oraz celowości wykonania zabiegu.

Uważam, że należy nadal prowadzić badania dotyczące skażenia żywności glifosatem.

Ważnym elementem tych badań jest ujednolicenie metod badawczych, aby otrzymane wyniki w różnych krajach były porównywalne. Należy mówić o problemie niewłaściwego użytkowania glifosatu w rolnictwie oraz informować konsumenta o wpływie glifosatu na organizm człowieka. 

Ankieta: Czy po lekturze naszych materiałów zwiększyłeś/zwiększyłaś swoją wiedzę na temat glifosatu?. (kliknij, przewiń stronę do dołu, odpowiedz na pytanie. Dziękujemy)

---

Literatura:

1. Nandula V.K., Glyphosate resistance in crops and weeds. History, development and management, John Wiley & Sons Inc. Publ. 2010;
2. Heap, I., Duke, S.O., Overview of glyphosate-resistant weeds worldwide. Pest Management Science, 2017, 74, 5, 1040-1049.
3. Vicini, J. L., Reeves, W. R., Swarthout, J. T., Karberg, K. A. Glyphosate in livestock: feed residues and animal health. Journal of Animal Science, 2019, 97, 11, 4509-4518;
4. Van Bruggen, A. H. C., He, M. M., Shin, K., Mai, V., Jeong, K. C., Finckh, M. R., Morris, J. G. Environmental and health effects of the herbicide glyphosate. Science of The Total Environment, 2018, 616-617, 255-268;
5. Koller, V. J., Fürhacker, M., Nersesyan, A., Mišík, M., Eisenbauer, M., Knasmueller, S.  Cytotoxic and DNA-damaging properties of glyphosate and Roundup in human-derived buccal epithelial cells. Archives of Toxicology, 2012, 86, 5, 805-813;
6. Liu J.-B., Li Z.-F., Lu L., Wang Z.-Y., Wang L., Glyphosate damages blood-testis barrier via NOX1-triggered oxidative stress in rats: Long-term exposure as a potential risk for male reproductive health, Environment International, 2022, 159, 1-14;
7. Stur, E., Aristizabal-Pachon, A. F., Peronni, K. C., Agostini, L. P., Waigel, S., Chariker, J., Louro, I. D. Glyphosate-based herbicides at low doses affect canonical pathways in estrogen positive and negative breast cancer cell lines. Plos one, 2019, 14, 7, e0219610;
8. Andreotti, G., Koutros, S., Hofmann, J. N., Sandler, D. P., Lubin, J. H., Lynch, C. F., Beane Freeman, L. E. Glyphosate use and cancer incidence in the agricultural health study. JNCI: Journal of the National Cancer Institute, 2017, 110, 5, 509-516;
9. Rueda-Ruzafa, L., Cruz, F., Roman, P., Cardona, D., Gut microbiota and neurological effects of glyphosate. NeuroToxicology. 2019, 75, 1, 1-8;
10. Zheng, T., Jia, R., Cao, L., Du, J., Gu, Z., He, Q., Yin, G.  Effects of chronic glyphosate exposure on antioxidative status, metabolism and immune response in tilapia (GIFT, Oreochromis niloticus). Comparative Biochemistry and Physiology Part C: Toxicology & Pharmacology, 2020, 108878, 1-10;
11. Sanbagavalli S., Jeeva M. Somasundaram E., Eco-friendly weed management options for organic farming: A review, The Pharma Innovation Journal 2020; 9, 11, 15-18;
12. Carvalho, F. P. Glyphosate, the herbicide that become a nightmare and the Precautionary Principle. International Journal of Environmental Studies, 2020, 1-12;
13. Carles, L., Gardon, H., Joseph, L., Sanchís, J., Farré, M., Artigas, J. Meta-analysis of glyphosate contamination in surface waters and dissipation by biofilms. Environment International, 2019, 124, 284-293;
14. Cederlund H., Environmental fate of glyphosate used on Swedish railways — Results from environmental monitoring conducted between 2007–2010 and 2015–2019, Science of The Total Environment 2022, 811, 152361, 1-9;
15. Xu, J., Smith, S., Smith, G., Wang, W., Li, Y. Glyphosate contamination in grains and foods: An overview. Food Control, 2019, 106, 106710, 1-8;
16. Kolakowski, B., Miller, L., Murray, A., Leclair, A., Bietlot, H., Van de Riet, J. M.  Analysis of Glyphosate Residues in Foods on the Canadian Retail Market between 2015-2017. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 2020, 68, 5201−5211;
17. Duke S.O., Glyphosate: environmental fate and impact, Weed Sciences, 2020, 68,3, 201-207;
18. Chiesa, L. M., Nobile, M., Panseri, S., Arioli, F. Detection of glyphosate and its metabolites in food of animal origin based on ion-chromatography-high resolution mass spectrometry (IC-HRMS). Food Additives & Contaminants: Part A, 2019, 1-9;
19. Ciasca, B., Pecorelli, I., Lepore, L., Paoloni, A., Catucci, L., Pascale, M.,  Lattanzio, V. M. T.  Rapid and reliable detection of glyphosate in pome fruits, berries, pulses and cereals by flow injection – mass spectrometry. Food Chemistry, 2019, 125813, 1-30;
20. Ledoux, M. L., Hettiarachchy, N., Yu, X., Howard, L., & Lee, S. O. Penetration of glyphosate into the food supply and the incidental impact on the honey supply and bees. Food Control, 2019, 106859, 1-8;
21. De Castilhos Ghisi, N., Zuanazzi, N. R., Fabrin, T. M. C., de Oliveira, E. C.  Glyphosate and its toxicology: A scientometric review. Science of The Total Environment, 2020, 139359, 1-15;
22. Grau, D., Grau, N., Gascuel, Q. et al. Quantifiable urine glyphosate levels detected in 99% of the French population, with higher values in men, in younger people, and in farmers. Environmental Science and Pollution Research, 2022, https://doi.org/10.1007/s11356-021-18110-0
23. Zoller O, Rhyn P, Zarn JA, Dudler V (2020) Urine glyphosate level as a quantitative biomarker of oral exposure. Int J Hyg Environ Health, 2020,  228, 1-6;
24. Connolly, A., M. A. Coggins and H. M. Koch, Human biomonitoring of glyphosate exposures: state-of-the-art and future research challenges, Toxics, 2020,  8, 3, 1-18;
25. Mesnage, R., Benbrook, C., Antoniou, M. N.  Insight into the confusion over surfactant co-formulants in glyphosate-based herbicides. Food and Chemical Toxicology, 2019, 128, 137-145;
26. Kunapareddy T., Kalisetty S., Glyphosate poisoning – a case report, Journal of Postgraduate Medicine 2021, 67, 1, 36–38;
27. Gandhi, K., Khan, S., Patrikar, M., Markad, A., Kumar, N., Choudhari, A., Indurkar, S.  Exposure risk and environmental impacts of glyphosate: Highlights on the toxicity of herbicide co-formulants. Environmental Challenges, 2021, 4, 100149, 1-32;
28. Krimsky, S. Glyphosate-Based Herbicides and Public Health: Making Sense of the Science. J Agric Environ Ethics 2022, 35, 3, 1-10;
29. Luo, W., Lu, T., Li, F., Qian, C., Zhang, L., Sun, M., Jia, Y. Surgical treatment of pyloric stenosis caused by glyphosate poisoning. Medicine, 2019, 98, 30, e16590, 1-3;
30. Chaiklieng S., Uengchuen K., Human exposure to glyphosate and methods of detection: a review, Walailak Journal of Science and Technology 2020, 17, 11, 1277-1285;
31. Acquavella JF, Alexander BH, Mandel JS, Gustin C, Baker B, Chapman P, Bleeke M (2004) Glyphosate biomonitoring for farmers and their families: results from the Farm Family Exposure Study. Environmental Health Perspective, 2004, 112,  3, 321–326;
32. Gillezeau C, van Gerwen M, Shaffer RM, Rana I, Zhang L, Sheppard L, Taioli E (2019) The evidence of human exposure to glyphosate: a review. Environmental Health, 2019, 18, 1, 1-12;
33. Varona M, Henao GL, Diaz S, Lancheros A, Murcia A, Rodriguez N, Alvarez VH  Effects of aerial applications of the herbicide glyphosate and insecticides on human health. Biomedica 2009, 29, 3, 456–475;
34. Conrad A, Schroter-Kermani C, Hoppe HW, Ruther M, Pieper S, Kolossa-Gehring M  Glyphosate in German adults – Time trend (2001 to 2015) of human exposure to a widely used herbicide, International Journal of Hygiene and Environmental Health, 2017, 220, 1, 8–16;
35. Nova P, Calheiros CSC, Silva M. Glyphosate in Portuguese adults – a pilot study. Environmental Toxicology and Pharmacology, 2020, 80, 1-6;
36. Knudsen LE, Hansen PW, Mizrak S, Hansen HK, Morck TA, Nielsen F, Siersma V, Mathiesen L. Biomonitoring of Danish school children and mothers including biomarkers of PBDE and glyphosate. Reviews on Environmental Health, 2017, 32, 3, 279-290;
37. Lemke N, Murawski A, Schmied-Tobies MIH, Rucic E, Hoppe HW, Conrad A, Kolossa-Gehring M. Glyphosate and aminomethylphosphonic acid (AMPA) in urine of children and adolescents in Germany – human biomonitoring results of the German Environmental Survey 2014–2017 (GerES V),  Environmental International 2021, 156, 1-8;
38. Ferreira C, Duarte SC, Costa E, Pereira A, Silva LJG, Almeida A, Lino C, Pena A. Urine biomonitoring of glyphosate in children: exposure and risk assessment. Environ Res 2021, 198, 1-10;
39. Parvez S, Gerona RR, Proctor C, Friesen M, Ashby JL, Reiter JL, Lui Z, Winchester PD (2018) Glyphosate exposure in pregnancy and shortened gestational length: a prospective Indiana birth cohort study. Environmental Health, 2018,17, 1, 1-12;
40. Chevrier C., P. C., Limon G., Monfort C., Durand G., Cordier S. Public Health France. Urinary biomarkers of exposure to pesticides in pregnant women in the Pelagie cohort carried out in Brittany, France (2002–2006). Bulletin Epidémiologique Hebdomadaire, Santé Publique France, 2009, 23–27;
41. Lesseur C, Pirrotte P, Pathak KV, Manservisi F, Mandrioli D, Belpoggi F, Panzacchi S, Li Q, Barrett ES, Nguyen RHN, Sathyanarayana S, Swan SH, Chen J. Maternal urinary levels of glyphosate during pregnancy and anogenital distance in newborns in a US multicenter pregnancy cohort. Environmental Pollution, 2021, 280, 1-15;
42. Ruiz P, Dualde P, Coscolla C, Fernandez SF, Carbonell E, Yusa V. Biomonitoring of glyphosate and AMPA in the urine of Spanish lactating mothers. Science of the Total Environment, 2021, 801,1-10;
43. Portier, C. J. A comprehensive analysis of the animal carcinogenicity data for glyphosate from chronic exposure rodent carcinogenicity studies. Environmental Health, 2020, 19, 1, 1-18;
44. Jeon S., Lee S-H., Roh J., Kim J-E., Bunch H., Glyphosate influences cell proliferation in vitro, Frontiers In Life Science, 2020,  13, 1, 54-65;
45. Lemke, N., Murawski, A., Schmied-Tobies, M. I. H., Rucic, E., Hoppe, H.-W., Conrad, A., & Kolossa-Gehring, M.  Glyphosate and aminomethylphosphonic acid (AMPA) in urine of children and adolescents in Germany. Human biomonitoring results of the German Environmental Survey 2014-2017 (GerES V). Environment International, 2021, 156, 1067691-9;
46. Zhang, L.; Rana, I.; Shaffer, R. M.; Taioli, E.; Sheppard, L. Exposure to glyphosate-based herbicides and risk for non-Hodgkin lymphoma: A meta-analysis and supporting evidence. Mutation Research, 2019, 781, 186–20;
47. Kabat G.C., Price W.J., Tarone R.E.On recent meta-analyses of exposure to glyphosate and risk of non-Hodgkin’s lymphoma in humans. Cancer Causes Control, 2021, 32, 4, 409–414;