Kto może zostać sygnalistą? Co może zgłaszać sygnalista?

Zjawisko sygnalistyki, czyli zgłaszania naruszeń prawa do podmiotów, w których te naruszenia miały miejsce lub do organów państwa i związanej z tym zgłaszaniem ochrony sygnalistów, bywa źle rozumiane. Podstawową rzeczą, o jakiej należy pamiętać jest to, że nie każdy może być sygnalistą i że nie każde naruszenie prawa może podlegać sygnalizacji.

W ustawie wymienione są:

• osoby, które mogą być sygnalistami,
• kategorie naruszeń prawa, które mogą podlegać sygnalizacji.

Ustawa (dalej: UoS) wskazuje również, że naruszenie prawa może podlegać sygnalizacji, o ile sygnalista powziął informację o nim w kontekście związanym z pracą; kontekst ten jest również zdefiniowany w ustawie

Żeby osoba zgłaszająca naruszenie prawa mogła zostać sygnalistą i tym samym żeby mogła zostać objęta ochroną, spełnione muszą być warunki należące do każdej z kategorii.

Kto może być sygnalistą

Sygnalistą może być osoba, która jest zdefiniowana w art. 4 ust. 1 UoS.

Przepis ten brzmi następująco:

„1. Sygnalistą jest osoba fizyczna, która zgłasza lub ujawnia publicznie informację o naruszeniu prawa uzyskaną w kontekście związanym z pracą, w tym:

1) pracownik;

2) pracownik tymczasowy;

3) osoba świadcząca pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, w tym na podstawie umowy cywilnoprawnej;

4) przedsiębiorca;

5) prokurent;

6) akcjonariusz lub wspólnik;

7) członek organu osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej;

8) osoba świadcząca pracę pod nadzorem i kierownictwem wykonawcy, podwykonawcy lub dostawcy;

9) stażysta;

10) wolontariusz;

11) praktykant;

12) funkcjonariusz w rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Straży Marszałkowskiej, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, Służby Celno-Skarbowej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (Dz. U. z 2023 r. poz. 1280, 1429 i 1834);

13) żołnierz w rozumieniu art. 2 pkt 39 ustawy z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny (Dz. U. z 2024 r. poz. 248 i 834).”.

Cytowany przepis uzupełniony jest przez art. 4 ust. 2 UoS, który rozszerza zakres potencjalnych sygnalistów. Sygnalistą może być na podstawie tego przepisu również osoba, która uzyskała informację w kontekście związanym z pracą, jednak uzyskała ją przed nawiązaniem stosunku pracy lub innego stosunku prawnego, stanowiącego podstawę świadczenia pracy lub usług lub pełnienia funkcji w podmiocie prawnym lub na rzecz tego podmiotu, lub pełnienia służby w podmiocie prawnym lub już po ich ustaniu.

Podkreślenia wymaga, że jeżeli naruszenie prawa – jakie naruszenie prawa podlega zgłoszeniu piszemy niżej – zostanie zasygnalizowane przez osobę, która nie mieści się wśród osób wskazanych na zacytowanej tu liście pochodzącej z ustawy, to osoba taka nie będzie sygnalistą w rozumieniu ustawy, nie będzie więc chroniona na gruncie ustawy o ochronie sygnalistów, nie będą również chronione osoby z nią powiązane lub osoby udzielające jej pomocy

Czego może dotyczyć sygnalizacja

Niestety prawodawca rzecz dodatkowo skomplikował. Należy zwrócić szczególną uwagę na część wprowadzającą przepisu, w której czytamy o naruszeniu prawa oraz o kontekście związanym z pracą. Obydwa te pojęcia również zostały zdefiniowane w UoS.

Informacja o naruszeniu prawa została zdefiniowana w art. 2 pkt 3 UoS, jednak dla jasności wywodu pomijamy omawianie tej definicji. Kluczowe jest, że pojęcie informacji o naruszeniu prawa odwołuje się do pojęcia naruszenia prawa. Pojęcie naruszenia prawa zostało zdefiniowane w art. 3 ust. 1 UoS.

Przepis ten brzmi następująco:

„Art. 3. 1. Naruszeniem prawa jest działanie lub zaniechanie niezgodne z prawem lub mające na celu obejście prawa, dotyczące:

1) korupcji;

2) zamówień publicznych;

3) usług, produktów i rynków finansowych;

4) przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu;

5) bezpieczeństwa produktów i ich zgodności z wymogami;

6) bezpieczeństwa transportu;

7) ochrony środowiska;

8) ochrony radiologicznej i bezpieczeństwa jądrowego;

9) bezpieczeństwa żywności i pasz;

10)   zdrowia i dobrostanu zwierząt;

11)   zdrowia publicznego;

12)   ochrony konsumentów;

13)   ochrony prywatności i danych osobowych;

14)   bezpieczeństwa sieci i systemów teleinformatycznych;

15)   interesów finansowych Skarbu Państwa Rzeczypospolitej Polskiej, jednostki samorządu terytorialnego oraz Unii Europejskiej;

16)   rynku wewnętrznego Unii Europejskiej, w tym publicznoprawnych zasad konkurencji i pomocy państwa oraz opodatkowania osób prawnych;

17)   konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela – występujące w stosunkach jednostki z organami władzy publicznej i niezwiązane z dziedzinami wskazanymi w pkt 1–16”.

Tu również podkreślenia wymaga, że 

jeżeli sygnalizowane naruszenie prawa nie mieści się wśród kategorii naruszeń wskazanych w cytowanym przepisie, to mimo zgłoszenia lub ujawnienia  takiego naruszenia osoba zgłaszająca je lub ujawniająca również nie będzie sygnalistą na gruncie UoS.

Dla porządku zwracamy uwagę, że podmiot przyjmujący zgłoszenia wewnętrzne może na gruncie art. 3 ust. 2 UoS nieco rozszerzyć katalog  naruszeń, jednak nie może tego czynić w sposób zupełnie swobodny, podlega to pewnym, wynikającym z przepisu ograniczeniom.

Kiedy można zgłosić naruszenie

Naruszenie może podlegać sygnalizacji, jeżeli informacja o nim została powzięta przez sygnalistę w kontekście związanym z pracą.

Kontekst związany z pracą zdefiniowany jest w art. 2 pkt 5 UoS. 

Przepis ten brzmi następująco:

„w kontekście związanym z pracą – należy przez to rozumieć przeszłe, obecne lub przyszłe działania związane z wykonywaniem pracy na podstawie stosunku pracy lub innego stosunku prawnego stanowiącego podstawę świadczenia pracy lub usług lub pełnienia funkcji w podmiocie prawnym lub na rzecz tego podmiotu, lub pełnienia służby w podmiocie prawnym, w ramach których uzyskano informację o naruszeniu prawa oraz istnieje możliwość doświadczenia działań odwetowych;”.

Kontekst związany z pracą należy rozumieć bardzo szeroko. Przede wszystkim osobami, które mogą podjąć informacje w kontekście związanym z pracą, są wymienione wyżej osoby wskazane przez prawodawcę w art. 4 ust. 1 UoS.

Dodatkowo interpretacja pojęcia kontekstu zrozumianego z pracą powinna brać pod uwagę osoby wymienione w dyrektywie o ochronie sygnalistów jako osoby, które powinny zostać objęte ochroną na gruncie ustawy o ochronie sygnalistów. Można oczywiście dyskutować czy przepis polskiej ustawy niejako konsumuje, czy też realizuje wskazania dyrektywy i tym samym należy stosować wyłącznie przepis polskiej ustawy, czy też raczej należy również zwracać uwagę na przepis dyrektywy, jeżeli jednak zakres osób wskazanych w dyrektywie byłby szerszy niż zakres osób wskazanych w ustawie, to treść dyrektywy należy brać pod uwagę. Z tego właśnie względu wymieniamy poniżej osoby wskazane w dyrektywie jako osoby które należy obejmować ochroną:

• Dostawcy w odniesieniu do bezpieczeństwa produktów. 
• Konsultanci świadczący usługi doradcze w odniesieniu do wdrażania środków finansowych Unii.
• Usługodawcy prowadzący działalność na własny rachunek, freelancerzy, wykonawcy, podwykonawcy i dostawcy, jako osoby narażone na działania odwetowe, które mogą na przykład mieć formę wcześniejszego rozwiązania lub wypowiedzenia umowy o świadczenie usług, odebrania licencji lub zezwolenia, strat gospodarczych, utraty dochodu, przymusu, zastraszania lub mobbingu, umieszczenia na czarnej liście lub bojkotu działalności lub nadszarpnięcia reputacji.
• Akcjonariusze lub wspólnicy i osoby wchodzące w skład organów zarządzających, którzy także mogą doświadczyć działań odwetowych, np. pod względem finansowym lub w formie zastraszania lub mobbingu, wpisania na czarną listę lub nadszarpnięcia reputacji.
• Osoby, których stosunek pracy ustał.
• Osoby ubiegające się o pracę lub świadczenie usług na rzecz organizacji, którzy uzyskali informacje na temat naruszeń podczas procesu rekrutacji lub na innym etapie negocjacji poprzedzających zawarcie umowy i którzy mogą doświadczać działań odwetowych, np. w formie negatywnej opinii o pracy, wpisania na czarną listę lub bojkotu działalności.
• Podmiot prawny, który jest własnością osoby dokonującej zgłoszenia, dla którego osoba ta pracuje lub z którym jest ona w inny sposób związana w kontekście związanym z pracą, wobec którego mogą zostać podjęte działania odwetowe takie jak odmowa świadczenia usług, wpisanie na czarną listę lub bojkotowanie działalności gospodarczej.

Podsumowanie

Z rozważań powyższych wynika, że zjawisko sygnalistyki jest w bardzo poważny sposób ograniczone. Można oczywiście zgłaszać czy też ujawniać naruszenia spoza listy wskazanej w przepisie, można zgłaszać lub ujawniać naruszenia nie będąc osobą wskazaną w przepisie, należy jednak pamiętać, że jeżeli ktoś zgłosi naruszenie wychodząc poza ramy zakreślone przez wskazane wyżej przepisy, to osoba taka nie będzie sygnalistą w rozumieniu UoS, a tym samym nie będzie objęta ochroną. Może się to wydawać dziwne.

Dla autora niniejszego artykułu szczególnie zaskakujący jest zamknięty katalog naruszeń prawa, które mogą podlegać sygnalizacji. Kiedy pobieżnie popatrzymy na wskazany katalog naruszeń prawa, to może nam się wydawać, że ma on po prostu charakter porządkujący, czytamy przepis, a właściwie sygnalista czyta przepis i wie, jakie naruszenia może sygnalizować.

Głębsze zastanowienie nad przepisem prowadzi jednak do zaskakujących wniosków, otóż

prawodawca polski nie chce, by sygnalizowane były naruszenia spoza ustawowej listy, prawodawca daje obywatelom do zrozumienia, że jeżeli zgłoszą naruszenie spoza listy, to nawet jeżeli zrealizowane zostaną pozostałe warunki wynikające z ustawy, to i tak obywatele tacy nie będą chronieni na gruncie ustawy o ochronie sygnalistów.

Dłuższy namysł nad omawianym tu zjawiskiem prowadzi do wniosku, że jest to zjawisko swoiście przerażające, prawodawca jest zainteresowany wyłącznie tym, by sygnalizowano mu pewne naruszenia prawa i jednocześnie pracodawca absolutnie nie życzy sobie, by inne naruszenia prawa mu sygnalizowano, co do pewnego stopnia czyni UoS aktem prawnym o charakterze prawa pozornego.