Napędy genowe – tak czy nie? Opinia i wyniki sondażu

W 2020 roku nagrodę Nobla z dziedziny chemii otrzymały Emmanuelle Charpentier z Francji i Jennifer A. Doudna ze Stanów Zjednoczonych za niezwykle tajemniczą technologię inizynierii genetycznej CRISPR-Cas9 (w skrócie CRISPR). Dla mnie był to impuls to zajęcia się tematem pokrewnym – napędami genowymi. Czym są napędy genowe i co mają wspólnego z CRISPR – CAS9? Co to oznacza dla nas wszystkich?

Przyznam szczerze, że chociaż słyszałem o tym wcześniej, to jednak ta informacja nie dotarła jakoś do mojej świadomości. Być może zamieszanie związane z pandemią koronawirusa było tego przyczyną, być może jesień (za którą nie przepadam), a może po prostu nawał pracy spowodował, że gdzieś ta istotna wiadomość mi umknęła. Do tematu powróciłem w listopadzie, przy okazji luźnej rozmowy ze współpracownikami. Wtedy padło przypadkowo stwierdzenie, że Nobel z chemii w tym roku trafił do twórczyń być może przełomowej technologii, która na zawsze może zmienić ludzkość. Na lepsze, na gorsze? Tego właśnie nie potrafiliśmy do końca ocenić, chociaż fakt najnowszej metody leczenia niektórych chorób powinien napawać optymizmem. W wolnej chwili postanowiłem lepiej zbadać ten temat.

Więcej o samym CRISPR możecie przeczytać w Internecie (polska literatura jest tutaj nieco bogatsza niż zagadnienie, któremu poświęcony jest ten artykuł, głównie ze względu na nagrodę Nobla). Szczególnie jednak polecam lekturę artykułów Rafała Górskiego i nasz wywiad z prof. Wiesławą Widłak, który przybliży Wam temat, a tak się składa, że ukazuje się dokładnie w tym samym numerze Tygodnika Spraw Obywatelskich

Moją uwagę przykuło jednak dość specyficzne pojęcie na które natrafiłem przy okazji zbierania informacji o CRISPR. To pojęcie to napędy genowe lub „gene drives” i właśnie temu konkretnemu zagadnieniu chciałbym poświęcić ten artykuł. Muszę przyznać, że na jedyne sensowne publikacje naukowe na ten temat natrafiłem przeszukując źródła zagraniczne. A i te rzeczywiście nie są napisane językiem przystępnym dla zwykłego śmiertelnika. Pierwszy artykuł dotyczący napędów genowych, potencjalnych zagrożeń i konieczności zachowania ostrożności w tym temacie, który może przybliżyć Wam w uproszczeniu „z czym to się je” ukazał się już w lipcu 2020 roku na naszej stronie.

Wcześniej jednak jak każdy statystyczny Kowalski wpisałem w „wujka Google” frazę: napędy genowe Wikipedia. Zadowolony, że tak szybko udało mi się odnaleźć nurtujący mnie temat, rozpocząłem lekturę. Moja radość nie trwała jednak długo, bo lektura okazała się wyjątkowo krótka i mówiąc szczerze niewiele mi wyjaśniła. Co gorsza komunikat Wikipedii mówi jasno: ten wątek wymaga uzupełnień. Ponadto ostatni akapit odnosi się do krytyki tej metody. Padły tam dość niepokojące stwierdzenia takie jak: „Eksterminacja gatunku jako proces nieodwracalny”,  „Uznaje się tę technologię za mało zbadaną”, czy „Przeciwnicy postępu krytykują, że jest to wypuszczenie GMO na wolność” [1]. To potwierdzało zebrane wcześniej przez nasz zespół materiały o napędach genowych. Nie chcąc jednak polegać tylko na własnych źródłach, chciałem dalej zagłębić się w ten temat i poszerzyć swoją wiedzę w oparciu o analizy naukowe. Niestety innych polskich artykułów na temat napędów genowych jest jak na lekarstwo…

Wiadomo, ludzkość się rozwija i tego procesu nie odwrócimy. Zresztą spotkałem się kiedyś ze stwierdzeniem, że moment w którym ludzkość przestanie się rozwijać będzie momentem jej końca. Ciężko stwierdzić na ile jest to prawdą, ale rzeczywiście istotą człowieka jest poszukiwanie rozwiązań i posuwanie się naprzód. POD WARUNKIEM JEDNAK, ŻE ROBIMY TO W SPOSÓB RZETELNY, KOMPLEKSOWY, SCEPTYCZNY I KRYTYCZNY

Poznamy wszystkie za i przeciw, dowiemy się jak minimalizować ryzyko, pokonamy wszystkie przeciwności. Zwłaszcza w takich tematach, które mają zmienić nas i nasze otoczenie. Czytając wówczas nasz artykuł i Wikipedię, zapaliło mi się światełko, zwłaszcza że od kilku lat jestem zaangażowany w inicjatywę „Wolne od GMO? Chcę wiedzieć!” i chociaż nie mam złudzeń, że postępu nie da się zatrzymać, to jednocześnie zawsze jestem i będę zwolennikiem wyboru i pełnej informacji dla obywateli i konsumentów. To światełko miało wtedy kolor żółty. W związku z tym nie przestałem szukać i po krótkiej chwili kolor z żółtego zamienił się na czerwony. Dlaczego? Szukając dalej trafiłem na wypowiedzi osób zaangażowanych w badania nad napędami genowymi i stwierdzenia, że planowane jest uwolnienie tej inżynierii genetycznej do środowiska już w najbliższej przyszłości. W niektórych miejscach pada nawet konkretna data – 2023 rok.[2] Wiedziałem o apelu organizacji pozarządowych z całej Europy (w tym naszym) o wprowadzeniu moratorium w kwestii zastosowania napędów genowych, ale jeśli mam być szczery, wtedy uważałem to bardziej za profilaktykę niż zagrożenie, które czyha u bram. Chyba jednak się pomyliłem.

Czym są napędy genowe, czego dotyczą i dlaczego budzą tak dużo kontrowersji?

W tamtym momencie pomyślałem: Coś tutaj jest nie tak… Ludzkość planuje wypuścić jakąś inżynierię genetyczną zwaną napędami genowymi za 2-3 lata, a ja tak naprawdę za dużo o niej nie wiem, a głównymi źródłami na ten temat jest nasz Tygodnik i niekompletna Wikipedia. Jedyne inne informacje jakie mogłem znaleźć, dotyczyły samego CRISPR, czyli technologii, a nie całej inżynierii jakimi są napędy genowe. O co tu chodzi?

Po więcej informacji udałem się na zagraniczne strony internetowe oraz do organizacji pozarządowych z całej Europy, które zajmują się już od jakiegoś czasu tym tematem. Dyskusja na świecie trwa w najlepsze, tylko w Polsce jakoś to temat tabu. Co więcej odkryłem, że „im dalej w las” tym więcej wątpliwości, a czasu coraz mniej. Dowiedziałem się między innymi, że optymiści określają to jako przełom m.in w leczeniu chorób, sceptycy zaś jako inżynierię niezbadaną, „zabawę w Boga” i „nowe GMO” – znacznie bardziej niebezpieczne niż to „tradycyjne GMO”.

W tym miejscu chyba warto byłoby przedstawić jakieś wstępne podsumowanie informacji zgromadzonych przeze mnie o napędach genowych, tak by było to maksymalnie uproszczone i zrozumiałe dla zwykłego zjadacza chleba. Choć nie jest to zadanie łatwe, to podejmijmy taką próbę.

• Napęd genowy to metoda inżynierii genetycznej zaprojektowana przede wszystkim w celu likwidowania naturalnych populacji organizmów lub całych gatunków (docelowo chodzi o zwierzęta lub rośliny np. chwasty) albo zamieniania ich na zmodyfikowane genetycznie odpowiedniki (GMO).
• Niektórzy naukowcy są przekonani, że ta technologia to potencjalne rozwiązanie niektórych problemów takich jak choroby, inwazyjne gatunki, czy szkodniki i dlatego chcą ją przetestować w przyrodzie, by sprawdzić, czy przyniesie oczekiwane rezultaty. Modelowym przykładem mają tutaj być komary, które roznoszą malarię, a które zostaną wytępione przez wspomnianą inżynierię napędów genowych lub ich geny zostaną tak zmienione, że utrudni to w znacznym stopniu przenoszenie chorób na ludzi.[3]
• Jednak inni naukowcy ostrzegają, że ta technologia może mieć poważne i co więcej, nieodwracalne skutki dla człowieka i przyszłości ludzkości, całych ekosystemów, bioróżnorodności, rolnictwa, a nawet dla światowego pokoju. Obawiają się, że trudno będzie kontrolować lub usunąć ze środowiska zmodyfikowane genetycznie organizmy przy wykorzystaniu inżynierii napędu genowego. Co więcej nie sposób przewidzieć, czy wypuszczając zwierzęta lub rośliny z napędem genowym nie nastąpi tzw. reakcja łańcuchowa, efekt domina i tym samym eliminacja jednego gatunku zwierząt lub roślin nie przyczyni się do pośredniej eliminacji innego, np. poprzez zaburzenie znanego chyba wszystkim ze szkoły łańcucha pokarmowego lub łańcucha zależności. Nie ma też pewności, jakie będą ostateczne skutki tego i jak się to przełoży na życie ludzi. Do tej pory takie badania były przeprowadzone jedynie w laboratoriach. Pytanie też, czy czujemy się już tak nieomylni, że jesteśmy w stanie przewidzieć wszystkie konsekwencje i możemy nad tym zapanować. [4] [5]
• Jeśli przekroczymy tę granicę i zdecydujemy się na dalsze badania nad napędami genowymi, a w konsekwencji na uwolnienie do środowiska, musimy się liczyć z tym, że technologia użyta w służbie ludzkości może zostać użyta także w złym celu – do zabijania nie tylko szkodników i chwastów, ale także ludzi… napęd genowy może zostać bowiem wykorzystany jako nowa broń biologiczna. I nie jest to już science fiction. W ramach Konwencji Narodów Zjednoczonych o Broni Biologicznej od kilku lat prowadzone są rozmowy na temat ograniczenia potencjalnego zagrożenia, jakie wiąże się z użyciem technologii napędów genowych jako broni. [6] [7] Zastanawiające jest też duże zainteresowanie tą technologią ze strony Defense Advanced Research Projects Agency – DARPA (Agencja Zaawansowanych Projektów Badawczych w Obszarze Obronności).[8] Choć ta agencja funkcjonuje w rzeczywistości, niektórym może być lepiej znana z wielu gier komputerowych np. serii gier akcji „Metal Gear” (o ironio o organizacji terrorystycznej złożonej ze sklonowanych i poddanych inżynierii genetycznej żołnierzach, którzy buntują się i zagrażają bezpieczeństwu Świata)

Wynika z tego, że stoimy przed bardzo poważnym dylematem…

Głos Polaków w tej sprawie

Wiemy już, że napędy genowe są słabo przebadane, ale mają swoich entuzjastów i sceptyków. napędy genowe mają ogromny potencjał w rozwiązaniu wielu problemów np. zdrowotnych, a w konsekwencji i społecznych, ale mogą też doprowadzić do nieodwracalnych zmian w naszym otoczeniu. To przełoży się na nas samych i być może doprowadzi ostatecznie do katastrofy. Inżynieria ta nastawiona jest często na niszczenie populacji (roślin lub zwierząt), które z różnych powodów nie odpowiadają ludzkości. Naukowcy planują w najbliższej przyszłości przetestować tę metodę w środowisku naturalnym. No dobrze. Tyle wiemy, ale co na to społeczeństwo?

Instytut Spraw Obywatelskich nie mógł pozostać obojętny na taką kwestię, bo jak inaczej to nazwać jak nie sprawą obywatelską. Przedstawiając wyniki swojego małego śledztwa i informacji o planach uwolnienia tej technologii już w 2023 roku moim kolegom i koleżankom, postanowiliśmy że dobrze byłoby dowiedzieć się, co o tym sądzą Polacy i pozostali Europejczycy. Czy podobnie jak my popierają moratorium w tej sprawie? Ufają w dobre intencje twórców i pewni są konsekwencji? Z pomocą przyszły wspomniane wcześniej europejskie organizacje pozarządowe, które podobnie jak my postanowiły zasięgnąć opinii obywateli na temat tego, czy ta gra jest warta ryzyka. Przeprowadzenie ankiety międzynarodowej było już tylko kwestią czasu. Założenie od początku było jedno. Należy tak skonstruować wprowadzenie do sondażu i same pytania, by nie sugerować ankietowanym żadnej z odpowiedzi. Badanie musi być obiektywne i miarodajne. Tylko tak poznamy prawdę. Należało zatem przedstawić możliwe korzyści, ale i ryzyka wynikające z wypuszczenia organizmów z napędem genowym do środowiska i pozostawić decyzję ludziom.

Ostatecznie sondaż został przeprowadzony na przełomie listopada i grudnia 2020 roku w 8 krajach Unii Europejskiej: w Polsce, Niemczech, Francji, Hiszpanii, Włoszech, Danii, Szwecji i Bułgarii na próbie blisko 9 tysięcy ludzi. W przypadku Polski była to reprezentatywna grupa 1048 respondentów, różnej płci, wieku i z różnych regionów. Choć sondaż był międzynarodowy to wyniki dotyczyły poszczególnych krajów (sondaż przeprowadzony przez międzynarodową firmę zajmującą się badaniami rynku i sondażami – YouGov w dniach 27.11 – 5.12.2020).

Ja osobiście byłem ciekaw, czy jesteśmy odosobnieni w swojej ostrożności w stosunku do napędów genowych. A oto wyniki. Przekonajcie się sami.

Wprowadzenie do sondażu (opis badania):

Gene drive albo napęd genowy to metoda inżynierii genetycznej zaprojektowana w celu likwidowania naturalnych populacji organizmów lub całych gatunków albo zamieniania ich na zmodyfikowane genetycznie odpowiedniki (GMO).

Niektórzy naukowcy są przekonani, że ta technologia to potencjalne rozwiązanie niektórych problemów takich jak choroby, inwazyjne gatunki, czy szkodniki i dlatego chcą ją przetestować w przyrodzie, by sprawdzić, czy przyniesie oczekiwane rezultaty.

Jednak inni naukowcy ostrzegają, że ta technologia może mieć poważne i co więcej, nieodwracalne skutki dla całych ekosystemów, bioróżnorodności, rolnictwa, a nawet dla światowego pokoju. Wierzą oni, że trudno będzie monitorować lub usunąć zmodyfikowane genetycznie organizmy napędem genowym już raz wypuszczone do środowiska naturalnego, co może na stałe zaburzyć działanie całych ekosystemów.

Pytanie 1: Czy ludzie powinni wypuścić do środowiska naturalnego organizmy zmodyfikowane genetycznie w technice napędu genetycznego (napędu genowego)?

Pytanie 2: W jakim stopniu zgadzasz lub nie zgadzasz się z następującym stwierdzeniem: Wypuszczenie do środowiska naturalnego organizmów zmodyfikowanych genetycznie napędem genowym powinno zostać przesunięte w czasie do momentu, gdy zostanie naukowo potwierdzone, że ich użycie nie wpłynie negatywnie na bioróżnorodność, ludzkie zdrowie, rolnictwo, czy pokój na świecie.

Pytanie 3: W jakim stopniu zgadzasz lub nie zgadzasz się z następującym stwierdzeniem: Organizmy zmodyfikowane genetycznie napędem genowym, które są tak zaprojektowane, by rozprzestrzenić się na całym świecie lub te, które mogą potencjalnie się tak rozprzestrzenić, nie powinny zostać wypuszczone do środowiska naturalnego zanim nie dojdzie do ogólnoświatowej zgody na takie działania.

Jak sami widzicie wyniki są jednoznaczne. Podobnie jak my, większość Polaków jest sceptyczna w stosunku do napędów genowych. Większość uważa też, że należy się wstrzymać z podjęciem decyzji o uwolnieniu organizmów z napędem genowym do czasu szczegółowego przebadania tej metody i osiągnięcia globalnego konsensusu w tej sprawie. Popierają zatem moratorium w tej sprawie

Co warto zauważyć w pytaniu pierwszym blisko 1/3 respondentów nie wiedziała lub nie potrafiła się zdecydować jakiej odpowiedzi udzielić. To pokazuje dobitnie, że debata na temat napędów genowych w Polsce musi się w końcu rozpocząć, a decydentem w tej sprawie musi być społeczeństwo. Wymagane jest także ogólnoświatowe porozumienie w tej sprawie. Niedopuszczalnym jest, by jeden lub kilka krajów podjęło tak brzemienną w skutkach decyzję o zezwoleniu na uwolnienie napędów genowych do środowiska i zadecydowało o losie całej ludzkości. Okazać się może, że napędy genowe nie uznają naszych granic państwowych…  

A jak kształtowały się wyniki w innych krajach? Były podobne do polskich i również wykazywały dużą powściągliwość społeczeństwa. Ciekawostką może być fakt, że Skandynawowie przyznali szczerze, że mają niewystarczającą wiedzę na ten temat lub nie są w stanie zdecydować jednoznacznie co dalej z napędami genowymi. Takiego zdania było około połowa respondentów. Zobaczcie pełne wyniki dla Polski i dla pozostałych krajów.

A jakich odpowiedzi Wy byście udzielili?

Jeśli również uważacie, że w tym temacie należy zachować ostrożność i powstrzymać się od uwolnienia organizmów genetycznie modyfikowanych metodą napędów genowych do czasu dokładnego przebadania tej techniki, możecie podpisać petycję na stronie w sprawie wprowadzenia globalnego moratorium na technologię napędów genowych dostępną na stronie WeMove.

Źródła:

[1] Wikipedia, Gene Drive https://pl.wikipedia.org/wiki/Gene_drive

[2] Mark Lynas, New gene drive ‘off-switch’ could assuage fears of critics

[3] Dzienniknaukowy.pl, Plan zagłady komarów przenoszących malarię przetestowany w laboratorium

[4] Critical Scientists Switzerland (CSS), GENE DRIVES A report on their science, applications, social aspects, ethics and regulations

[5] Ch.Noble, B.Adlam, G.M.Church, K.M.Esvelt, M.A.Nowak, Current CRISPR gene drive systems are likely to be highly invasive in wild populations

[6] Meeting of the States Parties to the Convention on the Prohibition of the Development, Production and Stockpiling of Bacteriological (Biological) and Toxin Weapons and on Their Destruction

[7] R. Górski, Górski_prowokuje: Genetyczny wyścig zbrojeń

[8] Oficjalna strona DARPA, Safe Genes Tool Kit Takes Shape