Przeludnienie. Od szczurów do ludzi. Jak eksperymenty Calhouna kształtują naszą rzeczywistość?
W obliczu rosnącej światowej populacji i nieustannej rywalizacji o zasoby naturalne, problem przeludnienia budzi coraz większe zainteresowanie opinii publicznej. Pod koniec lat sześćdziesiątych John B. Calhoun rozpoczął pracę nad jednym z najbardziej rozpoznawalnych eksperymentów mających zbadać zachowanie myszy w warunkach braku wystarczającej przestrzeni osobistej. Czy podobnie jak myszy Calhouna nas też czeka zagłada?
Od początku swojej kariery naukowej John B. Calhoun, amerykański etolog i badacz behawioralny, chciał stworzyć modele populacji zwierzęcej, które umożliwiłyby późniejsze analizowanie zachowań oraz odkrywanie mechanizmów przetrwania organizmów w różnych warunkach środowiskowych, jak i przestrzennych.
Prace John B. Calhouna
Calhoun swoje fascynacje naukowe szybko zrealizował, rozpoczynając w 1958 roku pracę ze szczurami norweskimi w celu zbadania wpływu dynamiki populacji na zachowania społeczne. Wraz z innymi badaczami zorganizował zamknięte przestrzenie, zapewniające nielimitowaną ilość jedzenia i picia, nazywane „szczurzymi utopiami”.
Wtedy też w artykule „Population Density and Social Pathology” sformułował pojęcie zapaści behawioralnej („behavioral sink”). Termin ten odnosił się do patologicznych zachowań, jakie zostały zaobserwowane u zwierząt umieszczonych w klatkach. Kanibalizm, hiperagresja, czy homoseksualizm to tylko nieliczne zjawiska wymienione w artykule, mogące, według Calhouna, wynikać z przeludnienia. Eksperymenty na szczurach zamknięto w 1962 roku, jednak nie kończyły one dalszych badań nad gryzoniami w warunkach braku wystarczającej przestrzeni osobistej.
Dopiero eksperyment o nazwie „Universe 25” potwierdził teorię dotyczącą zapaści behawioralnej. Wszystkie wcześniejsze próby kończyły się przedwcześnie z powodu ograniczonej przestrzeni laboratoryjnej, co uniemożliwiało uzyskanie pełnych i kompletnych wniosków badawczych.
„Wszechświat 25”
W 1968 roku naukowiec przeprowadził kluczowe dla swojej kariery badanie „Wszechświat 25” („Universe 25”).
W specjalnie zaprojektowanej przestrzeni Calhoun umieścił cztery pary myszy, rezygnując z pracy ze szczurami, będącymi synonimem miejskiej, a nawet moralnej degeneracji i – podobnie jak w swoich wcześniejszych eksperymentach – zapewnił gryzoniom nieograniczone ilości jedzenia oraz picia.
Pragnął stworzyć idealne warunki, tak aby zwierzęta miały optymalne miejsce do rozwoju. Calhoun na podstawie obserwacji wyróżnił cztery szczególnie istotne etapy życia myszy w przygotowanej klatce.
Okres przystosowania trwał najkrócej, jedynie 104 dni. W tym czasie myszy dostosowywały przestrzeń przygotowaną przez Calhouna do swoich potrzeb, tworząc siedliska, dzieląc terytorium i zaczynając się rozmnażać. Po tym nastąpił etap gwałtownego rozwoju, gdzie liczebność powiększyła się do ponad 600 osobników. Wtenczas Calhoun zauważył, że myszy głównie zaczynają przebywać w wybranych grupach oraz na przystosowanych obszarach.
Po około 315 dniach od rozpoczęcia eksperymentu zaczął się okres stagnacji, który trwał do 559 dnia. W tym czasie samce stopniowo traciły zdolność do obrony swoich terytoriów, a samice zaczęły porzucać swoje potomstwo. Pod koniec tego etapu populacja wynosiła 2200 osobników. Następnie rozpoczął się trwający najdłużej, bo aż 1028 dni, okres, który Calhoun nazwał okresem wymierania. W tym czasie samice coraz rzadziej zachodziły w ciążę, niektóre samce ograniczały swoją aktywność jedynie do jedzenia, spania, picia i pielęgnacji, a wskaźnik przyrostu naturalnego stał się ujemny. Co więcej, Calhoun kilka myszy z ostatniej fazy przeniósł do nowo stworzonej przestrzeni, aby sprawdzić, czy nauczą się od nowa utraconych zachowań społecznych, lecz to się nie wydarzyło. W 1588 dniu odnotowano zgon ostatniej myszy.
W swoich ostatecznych wnioskach Calhoun zdał sobie sprawę, że otwarta przestrzeń jest niezbędna do utrzymania zdrowych zachowań społecznych.
Zasugerował również, że nadmierne zagęszczenie populacji ludzkiej w miastach może prowadzić do podobnych problemów, jakie zaobserwował u szczurów oraz myszy.
Badania w ogniu krytyki
Chociaż wszystkie eksperymenty Calhouna były przeprowadzane na zwierzętach, ten często antropomorfizował wyniki swoich badań, nazywając szczury młodocianymi przestępcami („juvenile delinquents”) lub wyrzutkami społecznymi („social dropouts”). W swoich artykułach używał publicystycznych zwrotów i odnosił się do biblijnych historii. Środowisko naukowe sceptycznie podchodziło do jego metodologii, ale wątpliwości co do słuszności jego wniosków nie przebiły się tak szybko do głównego nurtu.
Kiedy Calhoun publikował swoje badania, zaczęto zastanawiać się, jak rosnący wskaźnik liczby urodzeń przełoży się na funkcjonowanie świata. Zimna wojna, ekspansja nowoczesnych miast, rosnący konsumpcjonizm czy pojawienie się nowych mediów potęgowały poczucie potencjalnie zbliżającej się katastrofy. Eksperymenty Calhouna stały się zatem pożywką dla zwolenników bardziej restrykcyjnych polityk społecznych. Niektórzy nawet wykorzystywali badania Calhouna jako argumenty za ograniczeniem praw wolnościowych niektórych grup społecznych, zwłaszcza tych mniej zamożnych, w trosce o bezpieczeństwo przyszłych pokoleń.
Dodatkowo badania Calhouna mają wiele luk, które zostały zauważone przez naukowców. Chociaż Calhoun starał się uzyskać jak najlepsze środowisko dla wybranej grupy badawczej, nigdy nie zmierzył poziomu stresu zwierząt, a jego z góry założone cele stworzenia idealnych warunków nie były wystarczająco uzasadnione. Już samo umieszczenie gryzoni w nienaturalnych dla nich miejscach mogło wpłynąć na ich zachowanie, co w oczywisty sposób zniekształcało obiektywność eksperymentu. Ponadto technika badań obserwacyjnych z natury jest subiektywna, obarczona błędami oraz nie uwzględnia wielu zmiennych, a eksperymenty, mimo widocznego cierpienia i gwałtownych śmierci zwierząt, nie zostały przerwane.
Warianty wolności
Edmund Ramsden, współautor książki „Rat City: Overcrowding and Urban Derangement in the Rodent Universes of John B. Calhoun”, w artykule wyjaśnia wiele wątpliwości, które powstawały wokół badań Calhouna, a także jego osoby.
Według Ramsdena Calhoun wcale nie dążył do pełnego przekonania, iż w dobie ówcześnie aktualnych wydarzeń ludzkość skazana jest na zagładę. Wręcz przeciwnie, za pomocą swoich badań zastanawiał się, jak można zmienić sposób planowania przestrzeni miast i budynków, by mogły skupić większe ilości osób.
Sam Calhoun niejednokrotnie kwestionował ponure wizje społeczeństwa dotyczące nieuchronnej zgłady ludzkości. Zaprzeczał poglądom Paula R. Ehrlicha, amerykańskiego biologa i demografa, który twierdził, iż każdy dodatkowy człowiek jest zagrożeniem. Dla Calhouna człowiek w przypadku nadmiernego zaludnienia może tak zorganizować własne role społeczne, by zachować odpowiednią przestrzeń osobistą.
Momentami przesadnie dramatyczne, zawierające wiele metafor teksty Calhouna, zamiast zainteresować potencjalnych czytelników, a tym samym zachęcić do podjęcia zmian, wywołały burzę medialną oraz kompletnie zatraciły swoją pierwotną intencję.
Eksperymenty Calhouna nie tylko były inspiracją do snucia katastroficznych domysłów na temat przyszłości świata, stały się idealnym wstępem do rozwoju kolejnych badań z dziedziny nauk społecznych. Edward T. Hall stworzył teorię proksemiki, która rozwinęła się m.in. za sprawą dorobku naukowego Calhouna. Hall zajmował się relacją między człowiekiem a przestrzenią, co przyczyniło się do wzrostu świadomość społecznej m.in. na temat zrównoważonego projektowania miast.
Badania Calhouna otworzyły wiele zamkniętych drzwi, które zaprowadziły nas do miejsca, w którym coraz częściej jesteśmy w stanie racjonalnie podejść do tematu przeludnienia oraz wszystkich jego konsekwencji, jednocześnie nie popadając w skrajny pesymizm.
I choć często działalność naukowa Calhouna powraca w debacie nad przeludnieniem, jest dość przestarzała. Współczesne badania pozwalają lepiej zrozumieć, jak radzić sobie z problemami wynikającymi z przeludnienia, które staje się coraz bardziej palącym wyzwaniem dla naszej planety, a jedynie od nas samych zależy czy podejmiemy kroki ku zmianom, czy pozostaniemy bierni niczym myszy Calhouna.
Źródła:
A. Melchor, „Universe 25 Experiment” [dostęp: 22.08.2024].
S. Kean, „The Disappearing Spoon: Death Squared” [dostęp: 22.08.2024].
J. Labosier, „Finding Aid to the John B. Calhoun Papers, 1909-1996” [dostęp: 22.08.2024].
M.Wiśniewski, „Proksemika – co to jest? Definicja i przykłady”[dostęp: 22.08.2024].
E. Ramsden, J. Adams, „Escaping the Laboratory: The Rodent Experiments of John B. Calhoun & Their Cultural Influence”[dostęp: 22.08.2024].
