Ratujmy je! Jeże: Ochrona i konserwacja w Polsce i Europie
Jeże są małymi, nocnymi ssakami znanymi ze swoich charakterystycznych kolców. Od wieków odgrywają kluczową rolę w europejskich ekosystemach, pomagając kontrolować populacje owadów i przyczyniając się do bioróżnorodności. Omówimy historię gatunku jeży, przepisy ochronne w Europie i Polsce oraz obecne metody ochrony tych ważnych zwierząt.
Rodzina jeży, Erinaceidae, ma długą historię ewolucyjną, sięgającą ponad 15 milionów lat. Skamieniałości wskazują, że jeże były obecne w Europie, Azji i Afryce. Te zwierzęta przystosowały się do różnych środowisk, od lasów po łąki, co czyni je odpornymi gatunkami. Jeże w Europie, szczególnie jeż europejski (Erinaceus europaeus), są dobrze udokumentowane w folklorze i historii naturalnej. Historycznie jeże były zarówno czczone, jak i wykorzystywane w tradycyjnych praktykach, co podkreśla ich znaczenie w kulturze ludzkiej.
Status i przepisy ochrony
Jeż europejski jest obecnie klasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN). Jednak ich populacje doświadczają znacznych spadków z powodu utraty siedlisk, śmiertelności na drogach i stosowania pestycydów. W odpowiedzi na te zagrożenia Unia Europejska wdrożyła kilka dyrektyw mających na celu ochronę dzikiej przyrody.
Dyrektywa siedliskowa UE (92/43/EWG) jest kluczowym aktem prawnym zapewniającym ochronę szerokiej gamy rzadkich, zagrożonych lub endemicznych gatunków zwierząt i roślin, w tym jeży. Na mocy tej dyrektywy państwa członkowskie są zobowiązane do tworzenia Specjalnych Obszarów Ochrony (SAC), aby chronić te gatunki i ich siedliska.
W Polsce jeż europejski jest chroniony na mocy Ustawy o Ochronie Przyrody z 2004 roku. Ustawa ta zawiera szczególne przepisy dotyczące ochrony jeży, czyniąc nielegalnym ich krzywdzenie, chwytanie lub zabijanie.
Ponadto Polska ustanowiła kilka stref ochronnych, w których jeże i inne dzikie zwierzęta mogą żyć bez presji ze strony człowieka.
Metody ochrony
Ochrona jeży wymaga wieloaspektowego podejścia, które obejmuje ochronę siedlisk, ochronę prawną i zwiększanie świadomości publicznej. Oto kilka kluczowych metod stosowanych w Polsce i całej Europie:
1. Strefy chronione
W Polsce, zgodnie z Ustawą o Ochronie Zwierząt, pewne obszary są wyznaczone jako strefy chronione w celu ochrony dzikiej przyrody, w tym jeży. Strefy te służą jako siedliska, w których jeże mogą rozwijać się bez ingerencji człowieka. Obejmują one często parki, lasy i inne środowiska naturalne, w których jeże są znane ze swojego występowania.
Ponadto podejmowane są wysiłki mające na celu podnoszenie świadomości społecznej na temat znaczenia ochrony jeży i ich siedlisk. Obejmuje to kampanie edukacyjne, programy informacyjne oraz współpracę z władzami lokalnymi w celu egzekwowania praw ochrony przyrody.
Jednym z przykładów obszaru chronionego dla jeży w miastach w całej Europie i w Polsce są miejskie tereny zielone, takie jak parki, ogrody, ogródki działkowe , a nawet cmentarze. Te obszary zapewniają istotne siedliska dla jeży, oferując źródła pożywienia, schronienie i odpowiednie miejsca gniazdowania. Gminy i organizacje ochrony często wdrażają środki, mające na celu poprawę tych terenów zielonych dla jeży, włączając w to sadzenie rodzimej roślinności, instalowanie ogrodzeń przyjaznych dla dzikiej przyrody oraz minimalizowanie stosowania pestycydów.
2. Zakaz koszenia
Jednym z poważnych zagrożeń dla jeży jest niszczenie ich siedlisk z powodu koszenia.
Zakaz koszenia w niektórych obszarach, zwłaszcza w sezonie lęgowym (zwykle od kwietnia do września), może znacznie zwiększyć wskaźniki przetrwania jeży. Niekoszone obszary zapewniają niezbędne schronienie i miejsca do żerowania, zmniejszając ryzyko drapieżnictwa i głodu.
(a) Zachowanie miejsc gniazdowania:
Jeże często budują swoje gniazda w wysokiej trawie, pod krzakami lub w innej roślinności. Zakaz koszenia w określonych obszarach zachowuje te miejsca lęgowe, zapewniając im bezpieczne i niezakłócone miejsca do odpoczynku i wychowywania swoich młodych.
Ochrona źródeł pożywienia:
Wysoka trawa i dziko rosnące kwiaty przyciągają owady, które stanowią podstawowe źródło pożywienia dla jeży.
Poprzez zakaz koszenia pozwalamy tym naturalnym siedliskom rozkwitać, zapewniając obfitość pożywienia dla jeży i innej dzikiej fauny.
(b) Redukcja fragmentacji siedlisk:
Koszenie może fragmentować siedliska jeży, utrudniając im swobodne poruszanie się między obszarami żerowania a miejscami lęgowymi. Zakaz koszenia w wyznaczonych strefach pomaga utrzymać łączność między siedliskami, umożliwiając swobodne wędrowanie i żerowanie bez przeszkód.
(c) Zmniejszenie bezpośredniego zagrożenia:
Maszyny do koszenia stanowią bezpośrednie zagrożenie dla jeży, ponieważ mogą one zostać poranione lub zabite podczas koszenia.
Zakaz koszenia w określonych obszarach zmniejsza ryzyko przypadkowej szkody dla jeży i innych dzikich zwierząt, które mogą ukrywać się w roślinności.
Podnoszenie świadomości:
Edukacja właścicieli gruntów, ogrodników i społeczności lokalnych na temat znaczenia zakazu koszenia dla ochrony jeży. Zachęcanie do przyjmowania praktyk przyjaznych jeżom, takich jak pozostawianie wyznaczonych obszarów niewykoszonych w okresie lęgowym.
Egzekwowanie przepisów:
Wdrożenie i egzekwowanie przepisów zabraniających lub ograniczających koszenie w wyznaczonych siedliskach jeży. Współpraca z władzami lokalnymi, organizacjami ochrony środowiska i organami ścigania w celu zapewnienia przestrzegania prawa zakazu koszenia.
3. Ograniczenie użycia dmuchaw spalinowych
Dmuchawy spalinowe są powszechnie używane do usuwania liści i resztek, ale stanowią poważne zagrożenie dla jeży.
Te urządzenia mogą poważnie zranić lub zabić zwierzęta ukrywające się w liściach.
Ograniczenie użycia dmuchaw, zwłaszcza w obszarach zamieszkałych przez jeże, jest kluczowym krokiem w zmniejszaniu wskaźników ich śmiertelności.
(a) Obrażenia fizyczne
Dmuchawy spalinowe generują silne prądy powietrza, które mogą stanowić bezpośrednie zagrożenie.
Te małe ssaki często szukają schronienia w opadłych liściach i roślinności, gdzie są narażone na oderwanie lub obrażenia przez siłę dmuchawy. Jeże mogą również zgubić orientację i nie być w stanie wrócić do swoich gniazd czy terenów żerowania.
(b) Zniszczenie siedlisk
Użycie dmuchaw spalinowych może prowadzić do zniszczenia siedlisk jeży.
Usuwanie liści i zanieczyszczeń zakłóca naturalny ekosystem, usuwając ważne schronienie i miejsca gniazdowania. Utrata siedlisk może zmusić jeże do poszukiwania schronienia w bardziej niebezpiecznych obszarach, zwiększając ryzyko drapieżnictwa i wypadków drogowych.
(c) Zakłócenia dźwiękowe
Dmuchawy spalinowe generują wysokie poziomy hałasu. Jeże polegają na swoim wyostrzonym słuchu, aby wykrywać drapieżniki i komunikować się ze sobą.
Nadmierne hałasy z dmuchaw mogą powodować stres i niepokój, wpływając negatywnie na ich ogólny stan zdrowia i samopoczucie.
Ograniczenie użycia dmuchaw. Regulacje Unii Europejskiej
Unia Europejska uznała wpływ dmuchaw spalinowych na środowisko za negatywny i wprowadziła regulacje w celu ograniczenia ich użytkowania. Dyrektywy UE dotyczące zanieczyszczeń hałasem i ochrony środowiska mają na celu zminimalizowanie negatywnych skutków oddziaływania maszyn, w tym dmuchaw spalinowych, na dziką przyrodę i ekosystemy.
Lokalne przepisy i inicjatywy
Wiele lokalnych władz i organizacji ochrony środowiska wprowadziło Ramy prawne i działania na rzecz zakazu
Pestycydy. Regulacje Unii Europejskiej
Unia Europejska uznała ryzyka związane ze stosowaniem pestycydów i wdrożyła surowe regulacje w celu zmniejszenia tych skutków. Dyrektywa UE w sprawie zrównoważonego stosowania pestycydów (2009/128/WE) ma na celu zmniejszenie ryzyka i wpływu stosowania pestycydów na zdrowie ludzkie i środowisko. Dyrektywa ta zachęca państwa członkowskie do promowania zintegrowanej ochrony roślin (IPM) i alternatywnych metod niechemicznych.
Krajowe środki w Polsce
W Polsce stosowanie pestycydów jest regulowane ustawą o produktach ochrony roślin. Ustawa ta jest zgodna z dyrektywami UE i skupia się na bezpiecznym i zrównoważonym stosowaniu pestycydów. Polska aktywnie promuje praktyki rolnictwa ekologicznego i stosowanie biopestycydów, które są mniej szkodliwe dla gatunków niebędących celem ich działania, w tym dla jeży.
Promowanie praktyk ekologicznych i zrównoważonych
Rolnictwo ekologiczne
Praktyki rolnictwa ekologicznego unikają stosowania syntetycznych pestycydów i nawozów.
Promując rolnictwo ekologiczne możemy stworzyć bezpieczniejsze środowisko dla jeży i innych dzikich zwierząt.
Gospodarstwa ekologiczne zapewniają różnorodne siedliska i bogate źródła pożywienia, co przyczynia się do zdrowszych populacji jeży.
Zintegrowana ochrona roślin (IPM)
IPM to przyjazne dla środowiska podejście do ochrony roślin, które łączy metody biologiczne, kulturowe i mechaniczne. Stosując naturalnych drapieżników, rotację upraw i ręczne usuwanie szkodników, IPM minimalizuje konieczność stosowania chemicznych pestycydów.
Ta metoda nie tylko chroni jeże, ale także wspiera zdrowie całego ekosystemu.
Świadomość publiczna i edukacja
Zwiększanie świadomości na temat zagrożeń związanych z pestycydami i korzyści wynikających ze zrównoważonych praktyk jest kluczowe. Kampanie edukacyjne mogą informować rolników, ogrodników i ogół społeczeństwa o znaczeniu ograniczania stosowania pestycydów i przyjmowania alternatywnych metod. Zwiększona świadomość publiczna może prowadzić do szerszego przyjęcia praktyk przyjaznych jeżom.
4. Znaki ostrzegawcze na drogach
Śmiertelność na drogach jest znaczącą przyczyną spadku populacji jeży[1].
Wśród ofiar kolizji drogowych jeże są zwykle jednym z najliczniejszych gatunków wszędzie tam gdzie ich populacje sąsiadują z infrastrukturą drogową.
Badania z użyciem telemetrii przeprowadzone na miejskich populacjach jeży w Southampton w Wielkiej Brytanii[2] wykazały wyraźną tendencję jeży do unikania dróg, wzrastającą wraz z rosnącą szerokością drogi. Autorzy publikacji wskazują, że pobocza nie są preferowanym przez jeże środowiskiem, a drogi przekraczane są niechętnie. Stanowią barierę zwykle dla osobników żerujących, a częstość przekraczania dróg przez jeże wzrasta najczęściej w okresach ich wzmożonej aktywności (np. okres godowy, dyspersja [rozprzestrzenianie się – przyp. red.]).
Udział płci wśród ofiar kolizji drogowych[1] u jeży nie jest równy. Szereg publikacji wskazuje na wyraźną przewagę samców. Nadwyżka samców jest szczególnie wyraźna w okresie godowym, kiedy to dochodzi do poszerzania terytoriów u samców. Udział samic rośnie jesienią, co tłumaczy się ich większą aktywnością w tym okresie związaną z koniecznością odbudowania rezerw tłuszczu przed hibernacją po odchowaniu młodych.
Znaki ostrzegawcze są skuteczne, gdy są umieszczane w pobliżu znanych siedlisk jeży lub tras migracyjnych.
(a) Prawne ramy dotyczące tablic ostrzegawczych na drogach
W Polsce obowiązuje Kodeks Drogowy, który reguluje zasady korzystania z dróg publicznych. Zgodnie z tymi przepisami, odpowiednie organy mogą umieszczać tablice ostrzegawcze informujące o zagrożeniu ze strony dzikich zwierząt na drogach, w szczególności na obszarach, gdzie występuje duże ryzyko kolizji z jeżami.
Instalowanie znaków ostrzegawczych na drogach często uczęszczanych przez jeże może ostrzegać kierowców o obecności tych zwierząt, zachęcając ich do zmniejszenia prędkości i ostrożniejszej jazdy. Znak ostrzegawczy „Dzikie zwierzęta” w Polsce, to znak numer A-18B. Pod tą tablicą umieszcza się minitabliczkę „jeże”. Niestety ta minitabliczka stosowana jest bardzo rzadko, gdyż jeże nie stanowią zagrożenia dla kierowców, lecz raczej same giną pod kołami samochodów, dlatego ich obecność jest marginalizowana.
Sprawa wymagałaby zmiany przepisów drogowych, dodanie znaków ostrzegawczych z sylwetkami jeży.
Dyrektywa Unii Europejskiej w sprawie oznakowania drogowego (2008/96/WE) wymaga, aby państwa członkowskie stosowały odpowiednie oznakowanie, w tym tablice ostrzegawcze dotyczące dzikich zwierząt, w miejscach szczególnie narażonych na zderzenia drogowe z udziałem zwierząt.
(b) Rola tablic ostrzegawczych w ochronie jeży
Zwiększona świadomość kierowców
Tablice ostrzegawcze na drogach informują kierowców o możliwym występowaniu jeży na trasie, co zwiększa ich świadomość i zachęca do zmniejszenia prędkości oraz zachowania większej ostrożności. Dzięki temu kierowcy mają więcej czasu na reakcję w przypadku napotkania jeża na drodze, co zmniejsza ryzyko potrącenia.
Umieszczanie tablic ostrzegawczych w okolicach obszarów naturalnych, gdzie jeże mają swoje siedliska, pomaga w ograniczaniu przypadków zderzeń drogowych. Dzięki ostrzeżeniu kierowców o obecności jeży, można zapobiec przypadkowemu zniszczeniu ich środowiska życia.
Aby zapewnić skuteczność tablic ostrzegawczych, konieczne jest regularne sprawdzanie ich stanu technicznego oraz utrzymanie w dobrym stanie. Organizacje zajmujące się utrzymaniem dróg oraz lokalne władze powinny regularnie kontrolować i naprawiać tablice ostrzegawcze, aby zapewnić ich widoczność i czytelność dla kierowców.
(c) Edukacja i kampanie społeczne
Ważne jest również prowadzenie kampanii edukacyjnych skierowanych do kierowców i społeczności lokalnych na temat znaczenia tablic ostrzegawczych dotyczących dzikich zwierząt. Poprzez podnoszenie świadomości na temat ochrony jeży i innych zwierząt, społeczności mogą aktywniej wspierać działania mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa dla dzikich zwierząt na drogach.
5. Przejścia dla zwierząt
Budowa przejść dla zwierząt jest od wielu lat najważniejszą i powszechnie stosowaną metodą minimalizacji negatywnego oddziaływania dróg na dziką faunę. Duże znaczenie przyrodnicze, a także znaczące koszty budowy przejść powodują, że należy dołożyć wszelkich starań, by powstające obiekty posiadały możliwie najwyższą skuteczność[3].
Niestety mimo zaleceń UE sprawa budowy bezpiecznych przejść nie jest należycie realizowana w większości miast, wskutek czego populacje miejskich jeży drastycznie maleją.
W opracowaniach Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (GDOŚ) oraz Instytutu Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk (IOP PAN) dotyczących bezpiecznych przejść i korytarzy ekologicznych dla dzikich zwierząt, uwzględnia się zarówno aspekty biologiczne, jak i projektowe. Współpraca z lokalnymi społecznościami, samorządami oraz organizacjami ochrony środowiska jest kluczowa dla skutecznego wdrożenia tych rozwiązań. Działania te mają na celu zmniejszenie wpływu infrastruktury drogowej na populacje jeży oraz zachowanie ich różnorodności genetycznej i ekologicznej.
Wnioski
Jeże są nieocenionymi elementami europejskich ekosystemów, a ich ochrona wymaga skoordynowanych działań na poziomie lokalnym i międzynarodowym. Dzięki przepisom prawnym, strefom chronionym i kampaniom uświadamiającym społeczeństwo, Polska i inne kraje europejskie podejmują ważne kroki w celu zapewnienia przetrwania tych uroczych stworzeń. Kontynuacja badań i adaptacyjnych strategii zarządzania jest niezbędna do sprostania pojawiającym się zagrożeniom i spowodowania, że jeże będą mogły prosperować przez kolejne pokolenia.
Źródła:
Reeve, N. (1994). Hedgehogs. T & AD Poyser Ltd.
Morris, P. (2018). Hedgehog. Collins New Naturalist Library.
Dyrektywa Rady Europejskiej 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory
Ustawa o ochronie przyrody z 2004 r. (2004). Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.
[1] Rondinini, C., & Doncaster, C. P. 2002. Roads as barriers to movement for hedgehogs. Functional Ecology, 16(4), 504-509.
[2] Haigh, A., O’Riordan, R. M., & Butler, F. 2014. Hedgehog Erinaceus europaeus mortality on Irish roads. Wildlife biology, 20(3), 155-160.
[3] Kurek Rafał T. Poradnik projektowania przejść dla zwierząt i działań ograniczających śmiertelność Fauny przy drogach Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska
