Referendum lokalne. Zmiany i… po zmianach? Politycy hamują, ludzie głosują

Miało być tak pięknie. Sejm przegłosował zmiany w ustawie o referendum lokalnym, nowelizacja trafiła do Senatu. Senatorowie odrzucili projekt, który wrócił do Sejmu. A posłowie odwołali głosowanie nad vetem Senatu. I koło się zatrzymało. Co dalej?

Polityczny ping-pong trwa w najlepsze. A końca prac nad nowelizacją ustawy i zwiększeniem uprawnień dla obywateli na razie nie widać.

O zmianach i ich znaczeniu pisaliśmy już w Tygodniku. Teraz w telegraficznym skrócie przypominamy, o co tyle hałasu:

• pierwsza zmiana – obniżenie progu frekwencji, od którego zależy ważność referendum. Przy referendach tematycznych zmniejszenie z 30 proc. do 15 proc. Referendum o odwołanie prezydenta miasta, burmistrza lub wójta byłoby ważne, jeśli liczba wyborców, którzy wzięli w nim udział, będzie stanowiła przynajmniej 3/5 liczby głosów oddanych na odwoływany organ. Obecnie jest to 3/5 wszystkich, którzy brali udział w wyborach.
• druga zmiana – zmniejszenie o połowę liczby obywateli niezbędnych do zainicjowania referendum – z 10 do 5 proc. w przypadku gmin i powiatów, z 5 do 2,5 proc. w przypadku województwa.
• trzecia zmiana – wydłużenie do sześciu miesięcy (z 60 dni) czasu na zebranie podpisów pod wnioskiem o referendum.

Bielsko-Biała głosuje

Jak działa referendum w praktyce? Przyjrzyjmy się niedawnemu przypadkowi z Bielska-Białej.  

– 16 kwietnia (2023 r.) w Bielsku-Białej zostanie przeprowadzone pierwsze w historii naszego miasta referendum lokalne. To niepowtarzalna okazja, by każdy bielszczanin wyraził swoje zdanie w ważnych dla naszej „małej ojczyzny” kwestiach – poinformowały lokalne władze na stronie Urzędu Miasta.

Pytania były trzy. Dotyczyły: budowy spalarni odpadów, dofinansowania z budżetu gminy programu zapłodnienia in vitro oraz ograniczenia ruchu w centrum. W informacjach prasowych na najważniejszy temat wybijała się kwestia budowy spalarni.

W referendum wzięło udział 28,44 proc. osób uprawnionych. Budowie spalarni odpadów sprzeciwiła się większość z nich – 57,25 proc.

Niestety, zgodnie z prawem referendum nie było dla władz wiążące. Głosy oddało mniej niż wymagane 30 proc. uprawnionych. Zabrakło bardzo niewiele, ale zabrakło.

Tymczasem prezydent Bielska-Białej, Jarosław Klimaszewski, uznał wyniki referendum. Uszanował wolę głosujących. Docenił wysoką frekwencję, jak na warunki referendum lokalnego w Polsce. Nie będzie ograniczenia ruchu, in vitro zostanie dofinansowane, a spalarnia odpadów nie powstanie.

Władze miasta poszły za głosem obywateli, choć – podkreślmy ­– nie musiały tego robić. W ilu przypadkach tak się stanie?

A gdyby wprowadzono zmiany w ustawie o referendum lokalnym? W Bielsku-Białej obniżenie progu frekwencji dałoby efekt. Referendum byłoby prawnie wiążące.

Działamy bez cenzury. Nie puszczamy reklam, nie pobieramy opłat za teksty. Potrzebujemy Twojego wsparcia. Dorzuć się do mediów obywatelskich.

Referendum i Matura 2023

Instytut Spraw Obywatelskich od wielu lat przekonuje, że warto rozwijać ideę referendum lokalnego. Warto zachęcać mieszkańców do brania spraw we własne ręce.  

W tym roku głos Instytutu trafił wreszcie pod strzechy – a dokładniej do zadań maturalnych z Wiedzy o społeczeństwie na poziomie rozszerzonym.

W pytaniu 21. zacytowano fragment ekspertyzy Instytutu Spraw Obywatelskich na temat referendów lokalnych w Polsce. Pochodzi on z pracy Tomasza Zakrzewskiego – „Referendum lokalne: czas na reformę”, Łódź 2020, s. 18.

Dobrze się stało, że z tematyką referendum mogli zapoznać się licealiści. Jeśli już teraz dowiedzą się, że w swoich małych ojczyznach o ważnych sprawach mogliby decydować sami, rosną szanse, że w przyszłości tak zrobią.

Dla Instytutu to miły sukces i mały przełom w walce o nadanie referendum lokalnemu siły, a obywatelom sprawczości.

– Uwzględnienie tematu referendum lokalnego i naszej ekspertyzy na maturach 2023 cieszy mnie bardzo. 10 lat pracy w ramach kampanii „Obywatele decydują” przynosi rezultaty. Organizacje społeczne mają mocne ekspertyzy na różne tematy związane z naszym codziennym życiem. Aż się prosi, żeby i decydenci częściej z nich korzystali – komentuje sukces Rafał Górski, szef Instytutu.

Czy obywatele chcą referendów?

A co myślą Polki i Polacy o referendach lokalnych? Sprawdziło to badanie dla LubBezpośrednio.PL – Instytutu Demokracji Bezpośredniej w dniach 5-6 maja 2023 roku wykonane przez Instytut Badań Rynkowych i Społecznych IBRiS.

Wzięto w nim pod uwagę sympatie polityczne oraz miejsce zamieszkania pytanych osób. Raport z wynikami ukazał się w maju 2023 roku.

Okazało się, że aż 80 proc. pytanych nie wiedziało, jaka jest wymagana frekwencja, aby referendum było wiążące. Taki wynik pokazuje, jak bardzo potrzebna jest edukacja w tym zakresie. Dlaczego więc nie zacząć od zajęć w szkołach, co pokazuje przykład maturalny.

Bez względu na sympatie polityczne aż 88 proc. wszystkich badanych uznało, że mieszkańcy, tacy jak oni, mają zbyt mały wpływ na lokalne sprawy. Ich zdaniem najwięcej do powiedzenia mają m.in. samorządowcy i politycy.

Czy w ramach referendów lokalnych mieszkańcy powinni mieć możliwość:

• odwołania wójta, burmistrza lub prezydenta w sytuacji, gdy nie są zadowoleni z efektów jego pracy i sposobu, w jaki reprezentuje mieszkańców?
• decydowania w referendum o ważnych dla lokalnej wspólnoty kwestiach takich jak na przykład zgoda na kontrowersyjną inwestycję np. spalarni śmieci?
• decydowania w referendum lokalnym o ważnych sprawach budzących emocje z przyczyn  światopoglądowych np. dofinansowanie in vitro albo zasady prowadzenia wychowania seksualnego w szkołach przez podmioty zewnętrzne?

„TAK” odpowiedziało odpowiednio 92 proc., 91 proc. oraz 78 proc. ogółu badanych.

Podsumujmy. Chcemy głosować w referendum i mieć wpływ na lokalne, czyli nasze, sprawy. Jednocześnie nasza wiedza na temat przepisów związanych z referendum wymaga uzupełnienia.
To jedynie wybrane wnioski płynące z badania. Zachęcamy do lektury całego raportu.

W takiej sytuacji aktualne pozostaje pytanie: Co dalej z nowelizacją ustawy o referendum lokalnym? Ruch należy do polityków.