Benjamín Labatut: Straszliwa zieleń
To podróż przez szalony, nieraz okrutny XX wiek: czas wielkich odkryć i wielkich zbrodni, które nierozerwalnie splatają się w biografiach bohaterów „Straszliwej zieleni”. Autor prowadzi nas przez sanatoria dla gruźlików, okopy I wojny światowej, komory gazowe Auschwitz i aule największych uniwersytetów. Opisuje naukową rewolucję oraz największych rewolucjonistów: tych, którzy potrafili odkrywać nowe światy, ale długo pozostawali ich jedynymi mieszkańcami (z opisu Wydawcy).
Wydawnictwu Czarne dziękujemy za udostępnienie fragmentu do publikacji. Zachęcamy do lektury całej książki.
Błękit pruski
Człowiekiem, który zaplanował atak gazowy pod Ypres, twórcą nowego rodzaju wojny, był chemik Fritz Haber. Miał żydowskie pochodzenie i był prawdziwym geniuszem, być może jedyną osobą na tym polu walki, która potrafiła pojąć skomplikowane reakcje molekularne sprawiające, że skóra tysiąca pięciuset żołnierzy poległych pod Ypres zabarwiła się na czarno. Sukces tej misji zapewnił mu awans do stopnia kapitana, przeniesienie do komendy oddziału chemicznego Ministerstwa Wojny, a także kolację z cesarzem Wilhelmem we własnej osobie.
Kiedy jednak wrócił do Berlina, Haber musiał stawić czoła swojej żonie. Clara Immerwahr – pierwsza kobieta, która zrobiła doktorat z chemii na niemieckim uniwersytecie – nie tylko widziała efekty działania gazu na zwierzętach laboratoryjnych, ale też o włos nie straciła małżonka, gdy podczas jednej z prób polowych nagle zmienił się kierunek wiatru. Gaz poleciał prosto w stronę wzgórza, z którego dosiadający konia Haber dowodził oddziałem. Fritz uratował się cudem, ale jeden z jego adiutantów nie zdołał uciec przed toksyczną chmurą. Clara widziała, jak umierał, leżąc na ziemi, wijąc się, jakby oblazła go armia głodnych mrówek.
Kiedy Haber triumfalnie wrócił po masakrze pod Ypres, Clara zarzuciła mu, że sprzeniewierzył się nauce, tworząc metodę eksterminacji ludzi na skalę przemysłową, lecz Fritz całkowicie ją zlekceważył: jego zdaniem wojna to wojna, a śmierć to śmierć, nieważne, jakim sposobem zadana. Wykorzystał dwudniową przepustkę, żeby sprosić wszystkich przyjaciół, i bawił się z nimi do rana; wtedy to jego żona zeszła do ogrodu, zdjęła buty i strzeliła sobie w pierś regulaminowym pistoletem męża.
Umarła, wykrwawiając się na rękach trzynastoletniego syna, który zbiegł po schodach, usłyszawszy wystrzał. Fritz Haber, wciąż w stanie szoku, następnego dnia musiał jechać na front wschodni, gdzie miał nadzorować kolejny atak gazowy. Do końca wojny dopracowywał metody jak najskuteczniejszego wypuszczania gazu, nękany widmem swojej żony. „Naprawdę dobrze mi robi to, że raz na parę dni trafiam na front, gdzie w powietrzu świszczą kule. Tam myślę tylko o bieżącej chwili i wszystkie moje obowiązki ograniczają się do okopów. A potem, kiedy wracam do komendy i wiszę na telefonie, ciągle słyszę w sercu słowa mojej żony, które kiedyś mi powiedziała, i w zrodzonej z wyczerpania wizji widzę jej głowę unoszącą się znad telegramów. I cierpię”.
Działamy bez cenzury. Nie puszczamy reklam, nie pobieramy opłat za teksty. Potrzebujemy Twojego wsparcia. Dorzuć się do mediów obywatelskich.
Po rozejmie z 1918 roku ententa uznała Fritza Habera za zbrodniarza wojennego, choć tworzące ją kraje same też używały gazu i to z równym zapałem, co państwa centralne. Musiał uciekać z Niemiec i schronił się w Szwajcarii, gdzie dotarła do niego wiadomość, że przyznano mu Nagrodę Nobla w dziedzinie chemii za odkrycie dokonane nieco przed wojną, które w ciągu następnych dekad miało odmienić los rodzaju ludzkiego.
W 1907 roku Haber jako pierwszy pozyskał azot – podstawowy pierwiastek potrzebny roślinom do wzrostu – bezpośrednio z powietrza. Dzięki temu z dnia na dzień rozwiązał problem niedoboru nawozów, który na początku XX wieku groził globalną klęską głodu na dotąd niewidzianą skalę.
Gdyby nie Haber, setki milionów ludzi, których wyżywienie zależało wówczas od nawozów naturalnych, takich jak guano i saletra stosowane do użyźniania pól, mogłyby umrzeć z braku jedzenia. W minionych stuleciach niezaspokojony popyt w Europie sprawił, że bandy Brytyjczyków wyprawiały się do Egiptu, żeby szabrować grobowce starożytnych faraonów, przy czym szukali nie złota, klejnotów czy antyków, ale azotu kryjącego się w kościach tysięcy niewolników chowanych razem z egipskimi królami, by im służyć także po śmierci. Brytyjscy rabusie grobów wykorzystali już rezerwy kontynentalnej Europy; wykopali ponad trzy miliony szkieletów, wliczając w to szczątki setek tysięcy żołnierzy i koni poległych w bitwach pod Austerlitz, Lipskiem i Waterloo, wysłali je drogą morską do portu Hull, na północy Anglii, gdzie mielono je w kruszarkach do kości w Yorkshire, a uzyskanym proszkiem nawożono zielona pola Albionu.
Po drugiej stronie Atlantyku ubodzy wieśniacy i Indianie zbierali czaszki ponad trzydziestu milionów wytrzebionych na północnoamerykańskich preriach bizonów, a następnie sprzedawali je w Dakocie Północnej firmie o nazwie Bone Syndicate, która je gromadziła, układając w stos wysokości wieży kościelnej, a potem przewoziła do fabryki, gdzie szczątki mielono, uzyskując w ten sposób nawóz oraz czerń kostną, najciemniejszy znany wówczas pigment. To, co Haberowi udało się osiągnąć w laboratorium, Carl Bosch, główny inżynier niemieckiego koncernu chemicznego BASF, przełożył na skalę przemysłową, dzięki czemu firma była w stanie produkować setki ton azotu w fabryce wielkości małego miasta obsługiwanej przez ponad pięćdziesiąt tysięcy pracowników.
Metoda Habera i Boscha stała się najważniejszym odkryciem chemicznym XX wieku: podwojono ilość dostępnego azotu, co umożliwiło eksplozję demograficzną – w mniej niż sto lat globalna populacja wzrosła z 1,6 miliarda do 7 miliardów.
Dziś około pięćdziesięciu procent atomów azotu w naszych ciałach ma sztuczne pochodzenie, a ponad połowa światowej populacji zależy od pokarmów uzyskiwanych dzięki wynalazkowi Habera. Współczesny świat nie mógłby powstać, gdyby nie człowiek, który „wydobył chleb z powietrza”, jak ujmowała to ówczesna prasa, choć bezpośrednim efektem jego cudownego odkrycia okazało się nie karmienie milionów, lecz zaopatrzenie Niemiec w kluczowy składnik do produkcji prochu i środków wybuchowych używanych podczas I wojny światowej, po tym jak brytyjska flota odcięła kraj od dostaw chilijskiej saletry. Za sprawą azotu Habera europejska wojna przeciągnęła się o dwa lata, a straty obu stron sięgnęły wielu milionów zabitych.
(…)
W Niemczech znalazł [Haber – przyp. red. TSO] schronienie w pracy, pełnił obowiązki dyrektora Kaiser-Wilhelm-Institut für physikalische Chemie und Elektrochemie, tymczasem wokół niego narastały nastroje antysemickie. Chwilowo bezpieczny w akademickiej oazie Haber wraz ze współpracownikami wyprodukował wiele nowych substancji; do jednej z nich używano cyjanku, uzyskując w ten sposób gazowy środek owadobójczy o tak potężnym działaniu, że nazwano go cyklonem, tak jak zabójczą wichurę. Radykalna skuteczność mieszanki zdumiała entomologów, którzy jako pierwsi testowali ją podczas dezynsekcji okrętu pływającego między Hamburgiem a Nowym Jorkiem; napisali nawet bezpośrednio do Habera, wychwalając „wyjątkową elegancję procesu eliminacji szkodników”. Haber stanął na czele Niemieckiego Towarzystwa do Walki ze Szkodnikami; w jej ramach organizowano akcje tępienia pluskiew i pcheł gnieżdżących się w okrętach podwodnych armady oraz szczurów i karaluchów w koszarach wojskowych.
Wypowiedział walkę ogromnym hordom moli atakującym zapasy mąki gromadzonej w rządowych silosach na terenie całego kraju – w korespondencji z przełożonymi Haber opisywał je jako „biblijną plagę zagrażającą dobrobytowi germańskiej przestrzeni życiowej”, nie wiedząc, że przełożeni ci przystąpili już do systematycznej akcji prześladowania wszystkich, którzy tak jak on mieli żydowskie korzenie.
Fritz przyjął chrześcijaństwo w wieku dwudziestu pięciu lat. Ze swoim krajem i jego obyczajami identyfikował się do tego stopnia, że jego dzieci dowiedziały się o swoim żydowskim pochodzeniu dopiero wtedy, gdy rodzina musiała uciekać z Niemiec. Haber zbiegł jako ostatni z rodziny i poprosił o azyl w Wielkiej Brytanii, jednak jego brytyjscy koledzy stanowczo zaprotestowali, wiedząc, jaką rolę odegrał w wojnie chemicznej. Musiał opuścić wyspę krótko po przyjeździe. Przemieszczał się z jednego kraju do drugiego, starając się dotrzeć do Palestyny, z piersią ściśniętą z bólu, ponieważ jego naczynia krwionośne nie były w stanie dostarczać odpowiednio dużo krwi do serca. Zmarł w Bazylei w 1934 roku, obejmując cylindryczne naczynie – używał go do udrażniania tętnic wieńcowych – nieświadom, że niebawem opracowany przy jego współudziale środek owadobójczy miał zostać użyty przez nazistów w komorach gazowych, gdzie ponieśli śmierć jego przyrodnia siostra, szwagier, siostrzeńcy i wszyscy ci inni Żydzi, którzy umierali, kucając, ze stężałymi mięśniami i skórą pokrytą czerwonymi i zielonymi plamami, z ich oczu ciekła krew, z ust piana, a młodsi rozdeptywali dzieci i starców, próbując wspiąć się na górę stosu nagich ciał i dzięki temu oddychać choćby parę minut dłużej, parę sekund więcej, ponieważ cyklon B, kiedy już wpuszczono go przez szczeliny w suficie, ścielił się blisko podłogi.
Gdy wentylatory rozproszyły już cyjankową mgłę, ciała przenoszono do potężnych pieców krematoryjnych. Popioły zakopywano w zbiorowych mogiłach, wysypywano do rzek i stawów albo rozsypywano jako nawóz na pobliskich polach.
Wśród nielicznych rzeczy, jakie znaleziono przy Fritzu Haberze po jego śmierci, znalazł się list do żony. Haber wyznaje w nim, że ciąży mu nieznośny wyrzut sumienia, ale nie z powodu roli, jaką odegrał w zagładzie tak wielu ludzkich istot, bezpośrednio lub pośrednio, tylko dlatego, że jego metoda pozyskiwania azotu z powietrza w znacznym stopniu zaburzyła naturalną równowagę planety i należy się obawiać, że przyszłość Ziemi należy nie do człowieka, lecz do roślin.
Wystarczy bowiem, że światowa populacja spadnie do poziomu sprzed epoki nowożytnej nawet na kilka dekad, a wówczas rośliny będą mogły rosnąć bez żadnych zahamowań, wykorzystując nadmiar składników odżywczych dostarczonych im przez ludzkość, i rozprzestrzenią się po całej powierzchni globu, porastając go całkowicie i dławiąc wszelkie inne formy życia swoją straszliwą zielenią.
