20 lat po stronie słabszych. Walka ma sens

„Smith: Dlaczego, dlaczego, dlaczego? Dlaczego pan to robi? Dlaczego pan wstaje i dalej walczy? Wierzy pan, że walczy o coś? O coś więcej niż życie? Powie mi pan, co to jest? Wie to pan? Czy to wolność? Prawda? A może pokój albo miłość? To wszystko złudzenia. Kaprysy percepcji. Ulotne twory słabego ludzkiego rozumu, który szuka przyczyny bytu tam, gdzie nie ma sensu ani celu. Wszystkie te twory są sztuczne jak sam Matrix, choć tylko ludzki umysł mógł stworzyć to nudziarstwo – miłość. Pan chyba musi to widzieć. Nie ma pan szans. Walka nie ma sensu. Więc dlaczego pan się upiera?

Neo: Bo tak wybieram” – rozmawiają bohaterowie filmu „Matrix Rewolucje”.

Instytut Spraw Obywatelskich świętuje. W tym roku obchodzimy 20. urodziny. 2 lutego 2004 roku w Krajowy Rejestr Sądowy wpisana została Fundacja Instytut Spraw Obywatelskich.

Możesz cieszyć się z nami, życzyć Instytutowi 100 lat i… wzmocnić to, co robimy już teraz. Myślą, mową lub uczynkiem.

Korzenie

Korzeni Instytutu jest wiele: małych i dużych, krótkich i długich, krętych i prostych. Trzy są kluczowe. Pierwszy korzeń to audycja radiowa „Czy masz świadomość?”. Uruchomiona w 1996 roku dziś ma kontynuację w cotygodniowych podcastach publikowanych w Tygodniku Spraw Obywatelskich.

Drugi korzeń to protest przeciwko budowie autostrady na Górze św. Anny w 1998 roku. Była to najgłośniejsza akcja obywatelskiego nieposłuszeństwa po protestach przeciwko budowie elektrowni jądrowej w Żarnowcu (1985-1990) i akcji „Tama Tamie” w Czorsztynie (1990-1992).

Trzeci korzeń to pismo „Obywatel” wydawane w latach 2000-2010. W pierwszym numerze pisaliśmy: „Wbrew nadziejom i oczekiwaniom w III Rzeczpospolitej zarówno praktyka rządzenia jak i dominujący sposób myślenia dalekie są od zdrowego rozsądku i tego, co kojarzy się z ideą obywatelskości. Obywatelskości rozumianej jako poprzedzone otwartą debatą wspólne decydowanie o wspólnym dobru”.

Z tych korzeni wyrasta pień drzewa z licznymi gałęziami w postaci inicjatyw, kampanii i projektów społecznych Instytutu Spraw Obywatelskich.

20 lat minęło

20 lat poszukiwania prawdy, walki ze złem i troski o dobro wspólne minęło jak jeden dzień. Przez dwadzieścia lat stawaliśmy po stronie słabszych. „Trzeba interweniować, kiedy dobrych ludzi spotyka coś złego” (film „Niezniszczalny”).

Po stronie mieszkańców, których miejscowości rozjeżdżane były przez lobby autostradowo-samochodowe (kampania obywatelska „Tiry na tory”). Przykład Danuty Kowalczyk, walczącej z nielegalnym przebiegiem autostrady A1 północ-południe. Po stronie pracowników, którzy zamiast podmiotami byli przedmiotami w firmach (inicjatywa Centrum Wspierania Rad Pracowników). Przykład Mariusza Ławnika, zwolnionego bezprawnie przez zarząd mBanku. Po stronie konsumentów, których prawo do informacji jest notorycznie łamane (kampania obywatelska „Chcę wiedzieć”). Przykład Emilii Stanek, kupującej żywność na rynku lokalnym w Łodzi.

Stawaliśmy po stronie ruchów nieformalnych i organizacji społecznych walczących z czystym złem. Przykład Stowarzyszenia Zielona Wola toczącego bój z lobby piromaniaków, chcących uruchomić spalarnię odpadów w Zduńskiej Woli; przykład mieszkańców Żurawlowa broniących 400 dni swojej ziemi i wody przed korporacją Chevron; przykład społeczności lokalnych walczących z korporacjami telekomunikacyjnymi stawiającymi maszty telefonii komórkowej w pobliżu szkół, przedszkoli i domów.

20 ostatnich lat to również praca analityczno-ekspercka, która dodawała mocy słabszym. Współpracowaliśmy z naukowcami i ekspertami (nie trzeba być naukowcem, by być ekspertem). Nasz dorobek to projekty ustaw, raporty i ekspertyzy.

Przykładowo w latach 2019-2021 wdrażaliśmy projekt „Obywatele decydują” w ramach Strategicznego Programu Badań Naukowych i Prac Rozwojowych „Społeczny i gospodarczy rozwój Polski w warunkach globalizujących się rynków” – GOSPOSTRATEG. Projekt był realizowany przez konsorcjum, którego byliśmy liderem, a partnerami byli: Uniwersytet Gdański – Katedra Prawa Konstytucyjnego i Instytucji Politycznych oraz Uniwersytet Łódzki – Centrum Studiów Wyborczych. Przedsięwzięcie finansowało Narodowe Centrum Badań i Rozwoju.

Instytut Spraw Obywatelskich to instytucja wyjątkowa, „cztery w jednym”: think-tank (myślenie i analiza), action tank (mobilizowanie do aktywności obywatelskiej), watchdog (patrzenie władzy na ręce) i usługi (oferowane organizacjom społecznym, firmom i samorządom).

Jak się robi politykę

„Wszystko jest ustawione. Państwo nas niby chroni. Gówno prawda! Chronimy siebie my. Nikt inny. Nie korporacje. Nie nauka. Nie władze. My!” – mówi Robert Bilott w filmie „Mroczne wody”, którego scenariusz oparty został na historii z życia wziętej. Historii opisanej w głośnym artykule Nathaniela Richa pt. „Prawnik, który stał się najgorszym koszmarem DuPont”, opublikowanym w „New York Timesie” w 2016 roku. Zgadzam się z Bilottem, przekonałem się o tym wielokrotnie przez ostatnie blisko trzydzieści lat działań społecznikowskich.

Jeśli potrzebujesz argumentów naukowych, bo nam nie wierzysz, to polecam lekturę książki „Gra w atom. Społeczne zarządzanie technologią w rozwoju energetyki jądrowej w Polsce” wydanej przez Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Piotr Stankiewicz na ponad pięciuset stronach pokazuje mechanizmy blokowania udziału społeczeństwa przez niejawne grupy interesu w ramach „złotego trójkąta” nauki, biznesu i władz publicznych.

„(…) słabsza pozycja aktorów obywatelskich w procesie decyzyjnym jest efektem intencjonalnych i zamierzonych działań innych aktorów, a nie jedynie pochodną strukturalnych cech polskiej demokracji” – pisze Stankiewicz.

Od początku interesowały nas przyczyny i mechanizmy, a nie skutki problemów, których tzw. zwykli obywatele doświadczają w codziennym życiu. Tak wybraliśmy.

Świadomi tego, że za taki wybór nagród nie dają. Łatwiej dziś zyskać popularność zbierając do puszki pieniądze na dzieci chore na raka niż zbierając informacje i nagłaśniając, kto przyczynia się do tego, że te dzieci na raka chorują. Łatwiej dostać nagrodę za promowanie konsultacji społecznych niż za ujawnianie mechanizmów, które przyczyniają się do tego, że te konsultacje są fikcją. Łatwiej rozdawać kiełbasę wyborczą niż uświadamiać ludzi, jak robi się kiełbasę i politykę.

20 sukcesów na 20. urodziny

Kiedy organizacja społeczna zajmuje się przyczynami i mechanizmami, to rezultaty i sukcesy przychodzą po latach lub dekadach. A czasami i ten czas nie wystarcza. Trzeba nauczyć się cierpliwości i wytrwałości; dostrzegania i świętowania małych sukcesów; a przede wszystkim wyrobić w sobie odwagę maszerowania pod prąd społecznym opiniom i aktualnym modom.

Bo mody się zmieniają. Na szczęście po latach „wychodzi szydło z worka”. Okazuje się, jaka jest prawda. Ujawniają się prawdziwe intencje. Przykładowo, gdy od 1996 roku w ramach kampanii „Tiry na tory” mówiliśmy o smogu samochodowym, decydenci pukali się w czoło. Dziś walka ze smogiem jest już modna. Gdy w 2006 roku zaczynaliśmy kampanię obywatelską „Dom to praca”, to pies z kulawą nogą nie był zainteresowany tematem docenienia nieodpłatnej pracy domowej. Dziś temat jest na agendzie rządowej. Gdy w 2012 roku w ramach kampanii „Obywatele decydują” postulowaliśmy zmiany w prawie dotyczące ułatwień dla obywateli w zbiórce stu tysięcy podpisów pod obywatelskimi projektami ustaw, politycy słuchali lewym uchem, a wypuszczali prawym. Dziś Marszałek Sejmu RP Szymon Hołownia wyraża zainteresowanie naszymi postulatami.

Działamy bez cenzury. Nie puszczamy reklam, nie pobieramy opłat za teksty. Potrzebujemy Twojego wsparcia. Dorzuć się do mediów obywatelskich.

Gdy patrzę na dwadzieścia ostatnich lat, to dostrzegam dwadzieścia szczególnych momentów naszych działań:

1. W 2023 r. Tygodnik Spraw Obywatelskich czytało 453 835 osób. Łącznie wydaliśmy już 213 numerów. Nazwiska wybranych autorów tekstów oraz ekspertów, z którymi przeprowadziliśmy wywiady: Joel BAKAN, Robert BILOTT, Rafał DUDKIEWICZ, Jarosław FLIS, Tomasz GABIŚ, Jerzy HAUSNER, Grzegorz KOŁODKO, Marek KONARZEWSKI, Paweł KUKIZ, Krzysztof KWIATKOWSKI, Tadeusz MARKOWSKI, Paweł MOŚCICKI, Paweł MUCHA, Arkadiusz MULARCZYK, Adriana ROZWADOWSKA, Brett SCOTT, Piotr SKUBAŁA, Gary SMALL, Andrzej SZAHAJ, Katarzyna SZYMIELEWICZ, Adam WAJRAK, Janusz WOJCIECHOWSKI, Rafał WOŚ, Stanisław ŻERKO.

2. Partie zlikwidowały limit, który zabraniał Polkom i Polakom płacenia gotówką powyżej 20 tys. złotych. Ogłaszamy wygraną bitwę w ramach kampanii obywatelskiej „Broń gotówki!” (2023).

3. Dołączyliśmy do międzynarodowej koalicji Stop Killer Robots, która zrzesza ponad 250 organizacji społecznych z 70 krajów (2023).

4. W „Białej Księdze” 222 rekomendacji Samorządowego Okrągłego Stołu znalazł się nasz postulat wprowadzenia możliwości odpisu 1% w podatku CIT na rzecz organizacji pożytku publicznego (2022).

5. 1 czerwca 2021 r. weszło w życie pierwszeństwo dla pieszych wchodzących na przejście. To zmiana w prawie, którą promowaliśmy m.in. w ramach inicjatywy Piesza Polska.

6. Przeszkoliliśmy w zakresie podstaw legislacji i stanowienia prawa 270 osób ze 186 organizacji z całej Polski w ramach Akademii Instytutu Spraw Obywatelskich (2020-2021).

7. Weszły w życie przepisy o znakowaniu żywności „bez GMO”. Z naszej inicjatywy Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi przygotowało projekt ustawy „o oznakowaniu produktów wytworzonych bez wykorzystania organizmów genetycznie zmodyfikowanych jako wolnych od tych organizmów” (2020).

8. Temat wykluczenia transportowego trafił do debaty publicznej. Ministerstwo Infrastruktury uruchomiło Fundusz rozwoju przewozów autobusowych o charakterze użyteczności publicznej (tzw. ustawa PKS-owa).

9. Zorganizowaliśmy pięć edycji Forum Geopolitycznego z udziałem ekspertów ponad podziałami ideowymi i politycznymi, m.in. prof. Małgorzaty BONIKOWSKIEJ, Jacka DUKAJA, prof. Bogdana GÓRALCZYKA, Natalii HATALSKIEJ, prof. Michała LUBINY, gen. Bogusława PACKA, Radosława PYFFLA, Bartłomieja RADZIEJEWSKIEGO, Łukasza WARZECHY i prof. Andrzeja ZYBERTOWICZA.

10. Po 13 latach kampanii obywatelskiej „Dom to praca” Prezydent Andrzej Duda podpisał ustawę wprowadzającą emerytury matczyne w ramach programu „Mama 4+” (2019).

11. Opublikowaliśmy ekspertyzę „Megaustawa 5G – Czy ta Księga rzeczywiście jest Biała?”, która do dziś jest jedyną polską prognozą ostrzegawczą związaną z nowymi technologiami telekomunikacyjnymi, w szczególności z technologią bezprzewodową (2019).

12. Z naszej inicjatywy Państwowa Inspekcja Pracy wykonała kontrole w firmach pod kątem przestrzegania ustawy o informowaniu pracowników i przeprowadzaniu z nimi konsultacji (2017).

13. Przekazaliśmy Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej Andrzejowi Dudzie ponad 223 tys. podpisów Polek i Polaków w sprawie wprowadzenia ułatwień prawnych dla ustaw obywatelskich (2017).

14. Prowadziliśmy kampanię przeciwko umowom CETA i TTIP. Wzięliśmy udział w wielkiej demonstracji w Warszawie, w której uczestniczyło sześć tysięcy obywateli (2016).

15. Spot „Obywatele decydują” zanotował milion osiemset tysięcy odsłon w serwisie You Tube (2013).

16. Minister transportu powołał Radę ds. Transportu Intermodalnego realizując postulat kampanii obywatelskiej „Tiry na tory” (2012).

17. W ramach Ośrodka Wsparcia Ekonomii Społecznej przy naszym wsparciu powstało 234 miejsc pracy dla osób, którym najtrudniej na rynku pracy. Dodatkowo wzmocniliśmy naszych klientów oferując m.in. ponad 13 tys. godzin wsparcia specjalistycznego, 1,6 tys. godzin szkoleń, 360 usług takich jak przygotowywanie stron internetowych czy tworzenie materiałów graficznych. Animowaliśmy ponad 230 partnerstw lokalnych i zorganizowaliśmy 60 spotkań sieciująco-edukacyjnych (2010-2023).

18. Powołaliśmy do życia „Kuźnię Kampanierów” w ramach której wzmacniamy społeczników oferując m.in. szkolenia, coaching i publikacje. Wydaliśmy książkę „Jak wygrać kampanię. Komunikacja dla zmian” Chrisa Rose będącą praktycznym poradnikiem planowania i prowadzenia kampanii obywatelskich mających na celu zmianę społeczną (2012).

19. Prowadziliśmy Centrum Wspierania Rad Pracowników, w ramach którego przeszkoliliśmy ponad pół tysiąca rad pracowników, udzieliliśmy kilkaset porad oraz zorganizowaliśmy cztery edycje Ogólnopolskiego Forum Rad Pracowników (2007).

20. Na zlecenie Ministerstwa Środowiska zmobilizowaliśmy 108 polskich miast do uczestnictwa w inicjatywie „Dzień bez Samochodu”. Dało to Polsce w 2004 r. trzecie miejsce w Europie, pod względem liczby miast zaangażowanych.

20 nowych lat

„40 lat minęło to piękny wiek. Na drugie tyle teraz przygotuj się. A może i na trzecie, któż to wie?” – śpiewał Andrzej Rosiewicz.

Przygotowani jesteśmy na jedno, pracy i tematów nam nie zabraknie. Na emeryturę szybko nie pójdziemy.

Bo 1% najbogatszych i powiązani z nim politycy mają w głębokim poważaniu słabszych obywateli i troskę o dobro wspólne. Przykładami mogę sypać jak z rękawa. Podaję tylko trzy, które uważam dziś za najważniejsze.

Po pierwsze, realnym jest zagrożenie, że XXI wiek okaże się wiekiem ludobójstwa, bezrobocia i inwigilacji na skalę niespotykaną dotąd w dziejach ludzkości. A wszystko to dzięki tzw. sztucznej inteligencji.

Po drugie, jesteśmy przed falą tsunami zagrożeń związanych z nowym GMO NGT. „Rozpoczyna się inwazja w ciało – biotechnologii” – ostrzegał Stanisław Lem w 1969 roku. Dziś toczymy nierówną walkę z potężnym lobby biotechnologicznym, które dąży do modyfikacji na masową skalę dzieci, zwierząt i roślin.

Po trzecie, realne stają się wojny o zasoby: wodę, ropę i metale rzadkie. Jak mówi wiceprezydent Stanów Zjednoczonych Kamala Harris: „Przez dekady, pokolenia, wojny toczono o surowce, o ropę. Niebawem, będziemy toczyć wojny o wodę”.

Biorąc pod uwagę powyższe postulujemy powołanie Instytutu Przyszłości Narodowej (IPN+). Polska potrzebuje wyobraźni, prognoz i przewidywania ruchów naprzód. Nie możemy pozostawać „ślepi”.

Warto inspirować się rozwiązaniami z innych państw, np. fińskim – instytucjonalnym – modelem myślenia o przyszłości w duchu dobra wspólnego i ponad bieżącymi podziałami partyjnymi.

Dziękuję

Dziękuję tym wszystkim, którzy pomagali przez ostatnie dwadzieścia lat myślą, mową i uczynkiem. Dziękuję:

Kilkuset wolontariuszom, pracownikom, współpracownikom i członkom ich rodzin, siłą rzeczy wciągniętych w orbitę naszych działań.

453 tys. czytelników Tygodnika Spraw Obywatelskich.

423 tys. obywateli, którzy podpisali się pod naszymi petycjami do polityków.

112 tys. obserwujących działania Instytutu w mediach społecznościowych.

108 tys. sympatyków czytających nasz newsletter.

„20 lat minęło to piękny wiek” – parafrazując Rosiewicza. Możesz cieszyć się z nami, życzyć Instytutowi 100 lat i… wzmocnić to, co robimy już teraz. Myślą, mową lub uczynkiem.

I jeszcze na koniec warto przypomnieć Edwarda Abbey’a: „Bądźcie tacy, jak ja… krzyżowcami na pół etatu, fanatykami połową serca. (…) Nie wystarczy walczyć. (…) jeszcze ważniejsze jest, dobrze się przy tym bawić”.